— Маёй Нінцы оно два годзікі, а ўжэ пальчыкам водзіць по кнізе, бытто чытае. Ой будзе грамотна...
Бадай, адзін Мацяж не заседжваўся ў нас позна — пачынала цямнець, і ён выводзіў з двара на вуліцу свой ровар, знімаў з галавы на развітанне шапку і ехаў да свайго Белага возера.
Шырокая чорная сцежка ад возера праз парк добра ўтаптаная, але на ёй відна адбіліся абцасы нямецкіх ботаў, таму я не іду сцежкай, а збоч яе па густой траве, пад веццем кустоўя. Тут сыра, гудуць камары і лепяцца мне на твар, на шыю. Раптам я ледзь не ўткнуўся носам у нейкую шэрую спіну. Чалавек азірнуўся. Гэта Эрых, гэта ягоныя рыжыя шчокі і белыя рэдкія бровы. Ён зашпільвае штаны і ненавісна глядзіць на мяне. Ляпае даланёй па сваёй шчацэ — б’е камара. Надзьмуў шчокі, перасмыкнуў губамі і плюну ў убок, хутка, шырокім крокам пайшоў уперад.
Стаю на месцы, як аслупянеў. Той, каго я ненавіджу, шырокім крокам пайшоў уперад, а я стаю. Гэты Эрых, гэты самы фашысцкі немец, сцаў у нашых кустах на нашую траву ды яшчэ плюнуў на нашую траву!..
Ступаю на сцежку і бягу, каб дагнаць Эрыха. Але ён ужо нешта гергеча сярод сваіх і паказвае рукой назад, на мяне, і я зноў стаю на месцы як аслупянелы, стаю на сцежцы, дзе яна разыходзіцца на дзве сцежкі: адна — між дрэваў да маёнтка, той доўгай і шырокай белай будыніны, другая — да варотаў перад палямі. Немцы ўжо ля белых сценаў, за імі пляцецца вайсковец з вінтоўкай на плячы. Ля сцежкі, каторая йдзе да варотаў, сядзяць пад дубам хлопцы і цікуюць з-за дрэва, і Антэк стаіць на руках і каленях.
Падыходжу да хлопцаў, сядаю на траву і таксама гляджу на белыя сцены з вялізнымі вокнамі. Там з коміна йдзе дым. Немцы паселі на лаўках пад ліпамі і ціха гавораць між сабой. Вайсковец выйшаў да іх з дома ўжо без вінтоўкі, у сініх галіфэ і босы, сеў на траву, дастаў з кішэні гімнасцёркі паперу і чытае.
— Бач ты, граматны канваір, — кажа Кудака і ўстае з зямлі. — Ну, хлопцы, я пайшоў. Заўтра ранэнько пойду косыты.
— А мы заўтра, — кажа Сцёпа, — пожэнэмо з Валодзёю коровы, учэргу...
Так, у гэтым маёнтку некалі жылі паны, цяпер, во, тут будуць жыць немцы са сваім канваірам. Палавіна будынка з вялікай залай — гэта Дом культуры спіртзавода, там круцяць кіно, а ў выхадныя дні і ў святы — музыка з танцамі, школьнікі ставяць канцэрты, Ларыса чытае на сцэне вершы на памяць, тры медсястры пяюць рускія і ўкраінскія песні, настаўнікі чытаюць з паперак пра пяцігодку, пра калгасы, пра шкоду царквы, жонка Падвальнага чытае з газеты пра шкоду п’янства, мужчына з горада, у сінім кіцелі, расказваў са сцэны людзям пра тое, як вялікі і мудры Сталін уцёк з Сібіры і кіраваў рэвалюцыяй і што ён хоча, каб народ і тут, у былой Заходняй Беларусі, пайшоў у калгасы і жыў шчасліва на зло імперыялізму. Мы, дзеці, стаялі ля дзвярэй, па кутках залы або сядзелі на падлозе перад сцэнай, слухалі і дружна ляскалі ў далоні. Калі пачыналіся танцы, мы, хлопцы, ганялі вакол маёнтка дзяўчатак, лавілі іху вячэрнім змроку за рукавы і косы, дзяўчаткі весела вішчалі, рагаталі, некаторыя плакалі, — «Скажу татові!» — і доўга не йшлі дахаты. Толькі Ларыса адразу выходзіла з залы на вуліцу і йшла між мамай і бацькам дахаты, ніколі не азіралася і таму не ведала, што я глядзеў ёй услед. Аднойчы я хацеў з-за дрэва кінуць далёка перад Ларысай маленькі-маленькі каменьчык або шышку, каб яна азірнулася, а я б хаваўся за дрэвам, але падумаў, што я ж піянер і так рабіць нельга...
Сядзім на траве за шырокім дубам, глядзім на немцаў а яны нас не бачаць. Раптам Антэк усхапіўся з чацвярэнькаў, растапырыў пальцы рук, ударыў нагой па зямлі, радасна прамычаў, выкінуў з рота язык і бяжыць да маёнтка. Там на ганку стаіць яго маці, Катажына, яна ў белым халаце, на галаве ў яе белы высокі стаўбунок. Яна яшчэ нядаўна, вясной, працавала санітаркай у бальніцы і любіла так, у белым халаце, прайсціся ад бальніцы да брамы, а то і па ўсёй Юрздыцы, ніколькі не п’яная. Але ад Першамая да Дня Перамогі ляжала ў браме п’яная, доктар прагнаў з работы. А цяпер во яна, кажа Сцёпа, стала кухаркай у немцаў, і — яшчэ кажа Сцёпа — немцы сказалі канваіру, каб кухарка ў іх была акуратная, і той схадзіў у бальніцу, выпрасіў у доктара халат і стаўбунок.