А гэта ж люты камендант, садыст, што ўласнаручна расстрэльваў гаротных, жывым раструшчваў кіркаю чарапы і лапатаю адсякаў галовы. Ап’янелы ад крыві кат ды раптам працверазеў? Занепакоеныя сваёй доляю, палонныя не дапускалі гэтага ў думках, што не пакідалі ix да таго часу, пакуль не прагучала каманда выходзіць на пастраенне.
— Камендант баіцца, што яго забяруць на фронт, калі расфарміруецца лагер, —па-свойму растлумачыў учынак Брэса Хяндога.
Цяпер наглядчыкі выстраілі калону ў лагеры, паміж сцяною будынка i калючым дротам, там, дзе звычайна выстройвалі яе для атрымання кандзёру.
За агароджаю не відно было вартавых, а стаялі камендант, два тыя ж нямецкія афіцэры, высокі фельдфебель з партфелем у руцэ i два аўтаматчыкі.
Аўтаматчыкі таропка расклалі паходнае крэсла і раскладны столік, на які фельдфебель паклаў партфель і выняў з яго самапіску і пухлы гросбух. Палкоўнік тым часам рукою падаў знак, каб у агароджы расчынілі брамку. Як толькі камендант выканаў ягонае пажаданне, высокі вайсковы чын глухаватым голасам адрывіста прагергетаў абвестку.
— Як бачыце, перад вамі адкрыты шлях на волю, —перакладаў лейтэнант ягонае выступленне. — Цяпер усе жадаючыя могуць выходзіць з-за агароджы. Калі ласка!
Ад гэтых слоў угары на абедзвюх бліжэйшых вышках прыкметна нахохліліся абодва ахоўнікі з ручнымі кулямётамі.
Цяпер толькі адзін перакладчык Ванька пакінуў строй і выйшаў за брамку.
З калоны сотні пахмурных, насупленых вачэй праводзілі яго гнеўнымі позіркамі.
— У чым справа?! —здзівіўся палкоўнік, твар якога ад натугі ажно наліўся крывёю. Немец перавёў дыханне, паказаў рукою, каб Ванька вярнуўся ў строй, і злосна прагергетаў: — Калі вы ўсе разам нічога не надумал! за гадзіну, дык я адзін вырашу ўсё за імгненне, — і аддаў нейкі загад аўтаматчыкам.
Пакуль ад’ютант перакладаў ягонае выслоўе, аўтаматчыкі паслужліва шчоўкнулі абцасамі і подбегам кінуліся ў бок барака.
Неўзабаве адтуль пад’ехала пяць вялізных грузавікоў, крытых брызентам. З кожнага кузава вылезла па чатыры аўтаматчыкі.
Пасля таго, як палкоўнік перамовіўся аб нечым з Брэсам, камендант уголас паклікаў:
— Паўль, хадзі сюды!
Паўло неахвотна выйшаў са строю і нехаця рушыў за брамку. Брэс нешта растлумачыў яму i рукою паказаў на крэсла за столікам. Паўло нерашуча заняў вакантнае месца, відаць, разумеючы, што яно прызначалася для кагосьці іншага.
Палкоўнік злосна прашвэркаў два сказы, якія лейтэнант адразу ж пераклаў:
— Раз вы добраахвотна не выходзіце гуртам, прыйдзецца сілком выводзіць па адным. Паліцаі, выцягвайце ix!
Прадчуваючы небяспеку, строй насцярожана скурчыўся i пад ударамі наглядчыцкіх кіёў сутаргава захадзіў хадуном.
Выгараджаная перад школаю тэрыторыя была цеснаватая для палонных, сагнаных з абодвух лагераў. Каб зручней размясціць іх тут, паліцаі з наглядчыкамі вымушаны былі выстраіць калону ў шэсць шарэнгаў. Зашчэмленая паміж будынкам і агароджаю, яна раз-пораз балюча ўздрыгвала, як суцэльная жывая істота, з якой нацкаваныя, нібы сабакі, наглядчыкі жыўцом выгрызалі непадатлівыя ахвяры.
«Сярожа!», «Петрык!», «Андрэйка!» — жаласліва лямантавалі няшчасныя, просячы літасці ў прыганятых. Але найміты ў адказ толькі злосна пакрыквалі: «Маўчы!», «Не трапячыся!», аднаго за адным асуджаных выштурхваючы аўтаматчыкам, якія выстройвалі іх па два дзесяткі і заганялі ў грузавікі пасля таго, як Паўло запісваў нейкія звесткі пра кожнага.
Палонным некалі было сачыць за тым, менавіта каго павалаклі ўжо са строю, таму што кожны быў заняты самім сабою i, насцярожана скурчыўшыся, толькі і думаў, як бы не прыглянуцца раз’юшаным наглядчыкам i не трапіць ім у лапы.
Сіліч спачатку інтуітыўна адчуў, як у яго за спінаю, брыдка лаючыся, валтузіцца нехта з паслугачоў, і толькі потым убачыў, што Задзіра з нейкім паліцаем павалаклі пад рукі Леаніда. Сябра ўпарціўся з усяе сілы, не перастаўляў ног і калодкамі да самай зямлі разворваў зляжалы снег. Міхасю чамусьці здалося, што гэта прымусова вырываюць з калоны не людзей, а зубы — са сківіцы. Яму зрабілася балюча-балюча, як быццам у яго самога замест хворага вырвалі здаровы зуб.
— Пан, я не салдат, —заканючыў перад палкоўнікам высокі сутулы здаравяк, якога два паліцаі ледзь выпхнулі за брамку. —Я — наглядчык з дома псіхічна хворых. Іх расстралялі вашы салдаты, а мяне прывезлі ў лагер.
Палкоўнік не разумеў, што ён лямантуе. Лейтэнант пераклаў словы здаравяка.
— О, дык ты ж—асілак! Табе лёгка будзе выцягваць раненых,— знайшоўся палкоўнік.