— А ён мае рацыю, Рой, — сказаў Джэк, і абодва яны паглядзелі цераз вузкую паласу раллі на лес, які распасціраўся на поўнач аж да палярных снежных пустэч. — Дробныя фермы аджылі сваё, зараз яны не пракормяцца.
— А як жа ты?
— Перабіваюся, бо зараз ёсць попыт на ўсё, нават на трусіны пух і свіную шчэць. Але хіба гэта сапраўднае фермерства, Рой? У фермераў тут адна надзея — вялікая ферма, шмат розных пасеваў, шмат жывёлы, інвентару і машын. Але на дробнай ферме нічога гэтага мы не даб'ёмся, ды, мажліва, і на вялікай таксама. Нікому не пад сілу набыць увесь інвентар, якога патрабуе гэта зямля. Адзіны спосаб — гэта арганізавадь агульны фонд, дзе можна было б наняць трактар, конныя граблі, жняярку, а то і проста працаваць на іх агулам, пераязджаючы з фермы на ферму. Але ўрад нават пальцам дзеля гэтага не паварушыць, дык мо і праўда гэтыя фермы аджылі сваё. Вось хіба толькі калі наладзіць узаемадапамогу і агульны збыт…
Роя здзівіла, што ў Джэка таксама свае клопаты і трывожныя думкі.
— Цябе паслухаць, дык ты таксама не супраць скончыць справу і здацца, — сказаў ён Бэртану.
— І не падумаю! Я ніколі не здамся!
Тонкія губы ў яго сціснуліся, на худых скулах выступілі два белыя жаўлакі. Рой засмяяўся.
— Табе варта заняцца палітыкай, — сказаў ён. — Напрыклад, у фермерскім аб'яднанні.
— Што аб'яднанні? Там толькі тое і ведаюць, што рабіць паскудства і рваць чужы кавалак з рота. Нам трэба аднавіць прагрэсіўную партыю. Працерці ўсё з пясочкам. Ніякіх пасрэднікаў і ліхвяроў, ні спекулянтаў, ні працэнтнай кабалы, ніякіх асаблівых прывілей царкве, чыгункам і лясным кампаніям. Знізіць узносы па закладных, зняць адсоткі, ніякіх падачак дзялкам з грамадскай казны.
— І сярэднюю адукацыю!
— Так, і сярэднюю адукацыю!
— Эх ты, фермер Джэк! — выразна прамовіў Рой.
— Дык што, застанешся на зіму тут? — памаўчаўшы, спытаў Джэк.
— Не, я гэтага не магу. — Рой глыбока засунуў рукі ў кішэні сваёй брызентавай курткі. — Вось што, Джэк, мо знайшоў бы ты каго-небудзь, хто згадзіўся б папрацаваць з Сэмам гэтую зіму? Грошай Сэму даваць не варта. Усё адно ён іх змарнуе. Я хацеў пакінуць іх табе і папрасіць, каб ты плаціў работніку штотыднёва. Мо з памочнікам Сэм неяк справіцца. Як ты лічыш?
— Зараз цяжка знайсці работніка.
— Я ведаю.
— Ці многа ты можаш пакінуць?
— Каля трох соцень. Па сотні на месяц.
— Гэта добрая аплата, ды толькі зараз ніхто не хоча працаваць на ферме.
Рой прыхінуўся да загарадкі, вялікім і ўказальным пальцамі ён падняў шапку за казырок, а астатнімі паскроб у валасах, затым зноў насунуў шапку. — Гэта ўсё, што я магу прыдумаць. Альбо заставацца самому.
— Не, табе заставацца не варта, Рой, — сказаў Джэк Бэртан. — Я каго-небудзь знайду. Як ты думаеш, калі ён яму спатрэбіцца?
— З наступнага месяца.
— А ты ўпэўнены, што Сэм захоча каго-небудзь, акрамя цябе?
Рой пакруціў галавой. Гэтага ён не ведае. Да таго ж ён не ведае, што скажа Руф Мак-Нэйр.
Нават ведаў, пра што ён думае.
— Спадзяюся, ты яшчэ заспееш Сэма, калі вернешся з зімовага палявання. Вядома, работнік — гэта дапамога, але я на гэта не разлічваў бы.
— Хто купіў коней? — раптам спытаўся Рой.
— Білі Эдвардс, з таго берага.
— А адкуль у яго грошы?
— Пазычыў пад ураджай. Добрыя былі коні, Рой. Ён іх выкарміў як мае быць і, я думаю, ужо апраўдаў свае грошы, здаючы коней у наймы.
— Бедны Сэм, — сказаў Рой, і яны выйшлі з хлява.
Джэк павёў Роя паказаць сваю гаспадарку: свінарнік і куратнік, а пасля і саму хату, дзе куча светлагаловых дзяцей валтузілася на падлозе каля знерваванай маці.
Яны спусціліся ў пограб, дзе Джэк паказаў сваё паветранае ацяпленне: вакол старой жалезнай печы ён выклаў цагляную награвальную камеру, і, калі печ грэлася, гарачае паветра паступала ў хату праз сістэму прадушын у падлозе. Зараз у печы яшчэ не палілі, і ў пограбе было холадна, але суха. Джэк атынкаваў сцены і замазаў шчыліны. На падлозе, на паліцах і на лавах была раскладзена гародніна летняга і асенняга збору: гарбузы, буракі, кукуруза, бульба, нават зялёныя памідоры, яблыкі, агуркі і некалькі слоікаў сушанага гароху. Прыпасаў на зіму было дастаткова. Яны вылезлі з пограба і ўселіся на кухні, застаўленай бутэлькамі і слоікамі з нарыхтоўкамі місіс Бэртан. Рой захапляўся цеплынёй і ўтульнасцю гэтай кухні. Нават абшарпаныя сцены — і тыя мелі надзейны выгляд. На адной з іх красавалася сурвэтка, на якой было вышыта: «Маме». Над ёй вісела скрыпка без струн.