Конь пазнаў Сцяпана, даверліва падстаўляў храпу пад яго далонь.
— Адрабілі мы з табою... Ты адзін, а цяпер і мяне няма. Пайшлі мы дадому, косю.
Сцяпан, хістаючыся, павёў каня за грыву да кароўніка, і той пакорліва шкандыбаў капытамі.
У вёсцы ўсхліпнуў Марозаў гармонік, а ўслед за ім нястройна, але дружна падхвацілася ў застоллі:
Ой, сівы конь бяжыць...
Сцяпан прыпыніўся, прыслухаўся да песні. Пастаяў, паслухаў і Ворлік, потым уздыхнуў, і яны абодва пайшлі да кароўніка.
— Думаеш, толькі гэтыя аднавухія намі і камандаваць будуць? Думаеш, не памяняецца ўсё? Папрыязджаюць сюды назад з гарадоў, дзе там усім падзецца. Тут жа ў нас такое месца! Возера, лес!
Сцяпан ужо бачыў, якая вялікая брыгада будзе зноў у Альховых Крыніцах, як яны цяпер, з трактарамі, з машынамі, зямлю абробяць!
У кароўніку Сцяпан вобмацкам паставіў каня ў браварыну, падкінуў яму з суседняе, дзе таксама некалі стаяў Каштан, сена, прысеў і сам на сене.
Пасля таго як сеў, не хацелася ўжо нікуды ісці, добра знаёма пахла сенам, хлявом, і Сцяпан у сваім парадным касцюме, пры медалях заснуў у браварыне, на пару з апошнім канём у Альховых Крыніцах.
А ў яго ў садзе за яго провады пілі і гулялі, аж пакуль не стала відно і не трэба было даяркам ісці на кароўнік. Ганне нехта сказаў, што Сцяпан спіць дома, у сваім хляве, на сене.
***
3 вайны Сцяпану сніўся адзін страшны сон, сніўся пастаянна. Ён нават пачынаў верыць, што гэта не проста саснілася, а што і праўда было з ім, толькі ён забыўся, а вось у сне ўспаміналася, раптам прарывалася скрозь гады , нейкая вешчая памяць.
Ціхая, аж густая ад цеплыні і цішыні, летняя ноч. Месяц свеціць. Бела, як туманком усё спавіта. Картафлянік мяккі і халаднаваты.
Чутно, як лопаюць, ірвуць яго боты тых двух, што ідуць з бакоў і ззаду. Праз кашулю ён чуе ў плечы холад ад вінтовак. Тых двух, што вядуць, ён добра ведае... Добра ведае, бо рос і гадаваўся разам з імі. (У сне ён ні разу не ўбачыў іх твараў, не ўспомніў іх прозвішчаў, усё роўна як нейкія прывіды яны. Ён толькі ведаў, што яны свае, тыя, з кім ён разам рос. I таму ніяк не мог змірыцца, што яны былі чужыя, як холад ад ствалоў, якія яны трымалі.)
Самае страшнае, што свае, што больш і пазваць не асталося каго.
Босымі нагамі ён чуў груды, іхняе цяпло — цяпло летняе, не перасохлае яшчэ зямлі. Ён ведаў, куды вядуць яго. Можа, таму гэтак востра чуў, як пахне картафлянік, як лашчыцца да ягоных ног.
Ён бачыў, куды яны вядуць яго. Да сцяны хлява. Пад месяцам шаравата святлелася круглабокае нятоўстае бярвенне. Нізкавата навісала саламяная страха. Каб стаць яму да яе, трэба нагнуцца, а потым выпрастацца і ўткнуцца тварам у пыльнае павуцінне, аж задыхнуцца ад саламянага пылу. Ён бачыў амаль кожную трэшчынку на бярвенні, да якога зблізку прышыюць яго моцныя вінтовачныя кулі. Але яны ўсё ішлі, паволі, роўна, як лунацікі, ішлі і ішлі, ішлі і ішлі... Ад таго холаду, які веяў ад вінтовачных ствалоў, у яго пачынаіа ледзянець спіна і ўставаць дыба валасы. Потым яго раптам працінала ўсяго, ён азіраў'ся ўбок, угору і бачыў нема раскрытыя ад жаху вочы маці, нейкі пакрыўджаны мілы твар браціка, які, здаваіася, зацёкся ад крыку...
I тады з грудзей у самога яго вырываўся такі крык, што аж ірвалася і аблівачася крывёю сэрца...
Ён прачынаўся ад вострага болю ў сэрцы, ад таго лютага холаду, які працяў яго там. На першым часе ён яшчэ азіраўся, усё роўна як хацеў угледзець тых, хто яго гэтак мёртва вёў.
Яго ніхто так не вадзіў ні разу за ўсю вайну. Ен не мог успомніць, адкуль тая сцяна хлява, якую ён гэтак ведае да кожнае трэшчынкі і кожнага сучка.
Адно толькі ён помніў — гэта роспачныя і пакутлівыя вочы маці. Гэтакія яны былі, калі ён развітваўся. Тады ён не ведаў, што бачыць і бацьку, і маці, і браціка ў апошні раз.
Сон не забываўся і не мяняўся і цераз дзесяць, і цераз дваццаць, і цераз трыццаць гадоў. I ён усё не мог пазнаць тых, што вялі яго. I кожны раз толькі яшчэ мацней узрывалася ад болю сэрца, і ён пачаў здагадвацца, што некалі і памрэ ад гэтага, што не вытрымае, парвецца сэрца...
Нават калі прачынаўся пасля сну, спакойна думаў, што гэтыя сны, як апошняя блакада, усё бліжэй і бліжэй...
***
На сене, побач з Ворлікам, і знайшлі даяркі былога брыгадзіра Сцяпана Дзямідчыка раніцай.
— Каб табе навек засляпіла на гэту гарэлку! Гэта ж трэба дапіцца — пераначаваць з канём у браварыне! Прыйдуць людзі пахмяліцца — як ты ім у вочы глядзець будзеш? — брыла дома Ганька Сцяпана.
Але новая прыгода зацьміла і Сцяпанаў подзвіг — Антось, усчухаўшыся раніцаю дома, на пахмелку выпіў шклянку разведзенага воцату.