Макмэрфі прыбраў руку з таліі дзяўчыны і паглядзеў на мяне, а потым на Гардынга, нешта абдумваючы, зноўку з гэтым дзіўным, стомленым выразам на твары. Ён спытаўся, а што наконт нас, чаму б нам проста не падняцца, ня ўзяць свайго адзеньня і ня выправіцца зь ім?
— Я яшчэ не зусім гатовы, Мак, — адказаў яму Гардынг.
— Тады чаму ты думаеш, што гатовы я?
Гардынг крыху паглядзеў на яго моўчкі і ўсьміхнуўся, потым сказаў:
— Не, ты не разумееш. Я буду гатовы празь некалькі тыдняў. Але я хачу зрабіць гэта асобна, сам, праз парадны ўваход, з усёй звычайнай бюракратычнай цяганінай. Хачу, каб мая жонка прыехала сюды на машыне ў вызначаны час, каб забраць мяне. Хачу, каб яны ведалі, што я здольны зрабіць гэта такім чынам.
Макмэрфі кіўнуў.
— А што ты, Правадыр?
— Думаю, што я ў парадку. Проста пакуль ня ведаю, куды ехаць. І трэба, каб нехта тут застаўся на некалькі тыдняў пасьля цябе, прасачыць, каб усё патроху не вярнулася да ранейшага.
— А як наконт Білі, Сэфэлта, Фрэдрыксана і астатніх?
— Не магу за іх казаць, — адказаў Гардынг. — У іх па-ранейшаму застаюцца свае праблемы, як і ва ўсіх нас. Яны ўсё яшчэ хворыя людзі шмат у чым. Але прынамсі адно ясна: яны цяпер хворыя людзі. Больш ніякіх трусоў-кралёў, Мак. Можа, калісьці яны змогуць быць здаровымі людзьмі. Ня ведаю.
Макмэрфі падумаў над гэтым, пазіраючы на тыльны бок далоняў. Потым зноў падняў вочы на Гардынга.
— Гардынг, што гэта? Што адбываецца?
— Ты маеш на ўвазе ўсё гэта?
Макмэрфі кіўнуў.
Гардынг пакруціў галавой.
— Ня думаю, што магу тут даць адказ. Ясна, я мог бы даць тлумачэньні паводле Фройда з прыгожымі складанымі словамі і ў нейкім сэнсе меў бы рацыю. Але ж ты хочаш ведаць прычыны прычынаў, а я не магу табе іх назваць. Прынамсі для астатніх. Для сябе? Віна. Сорам. Страх. Самапрыніжэньне. Я адкрыў для сябе ў раньнім узросьце, што я... відаць, скажам зь літасьці... «іншы»? Гэта лепшае, больш агульнае слова, чым тое, другое. Я практыкаваў некаторыя рэчы, якія нашае грамадзтва лічыць ганебнымі. І я захварэў. Не ад саміх гэтых рэчаў, ня думаю: проста было адчуваньне, што велічэзны, страшны палец грамадзтва паказвае на мяне — і магутны голас мільёнаў скандуе: «Ганьба. Ганьба. Ганьба». Такім чынам грамадзтва абыходзіцца зь «іншымі».
— Я іншы, — сказаў Макмэрфі. — Чаму нечага падобнага ня сталася са мной? Людзі мяне дапякалі за сёе ці тое ўвесь час, што я памятаю, але я не ад гэтага... але я ад гэтага не звар’яцеў.
— Так, маеш рацыю. Ты не ад гэтага звар’яцеў. Я ж не казаў, што мая прычына адзіная. Хоць я і думаў некалі, шмат гадоў таму, калі быў яшчэ танкашыім юнцом, што асуджэньне з боку грамадзтва — гэта адзіная сіла, якая цягне чалавека па дарозе да вар’яцтва, але ты прымусіў мяне перагледзець сваю тэорыю. Ёсьць яшчэ нешта, што цягне людзей, моцных людзей, такіх як ты, мой дружа, па гэтай дарозе.
— Во як? Ня тое каб я прызнаваў, што я на гэнай дарозе, але што гэта за «яшчэ нешта»?
— Гэта мы. — Гардынг правёў рукой вакол сябе далікатнае белае кола і паўтарыў: — Мы.
Макмэрфі няўпэўнена сказаў: «Лухта», — пасьміхнуўся і ўстаў, падняўшы і дзяўчыну на ногі. Ён прымружыўся, гледзячы на гадзіньнік у паўзмроку.
— Ужо амаль пяць. Трэба крыху драмануць перад вялікімі ўцёкамі. Дзённая зьмена прыйдзе яшчэ празь дзьве гадзіны; хай там Білі з Кэндзі яшчэ крыху пабавяцца. Я адчалю недзе ў шэсьць. Сэндзі, сонейка, можа гадзінка ў нас крыху працьверазіць, як думаеш? Нам заўтра далёка ехаць — ці ў Канаду, ці ў Мэксыку, ці яшчэ куды.
Мы з Тэрклам і Гардынгам таксама падняліся. Ногі ва ўсіх па-ранейшаму запляталіся, усе былі яшчэ п’яныя, але на выпіўку ўжо наслаілася лагоднае, сумнаватае пачуцьце. Тэркл паабяцаў, што раскатурхае Макмэрфі і дзяўчыну праз гадзінку.
— Пабудзі і мяне таксама, — папрасіў Гардынг. — Хачу стаць каля вакна са срэбнай куляй у руцэ і спытацца: «Хто быў гэты чалавек у масцы?» — калі ты ад’едзеш...