Неверагодным намаганнем волі яму ўдалося на нейкі момант варухнуць языком. Ён ім варухнуў, ці так яму толькі падалося? Ён зноў засяродзіўся на языку, і цяпер выразна адчуў, што гэтая «калода сярод балота», як загадвалі загадкі ў бясконца далёкім дзяцінстве, зрабілася адчувальнай. Няўжо ён адчуў рот? І язык у ім?
Гэтыя адчуванні былі настолькі нечаканымі, новымі, свежымі, што ён адчуў прыліў сіл, зноў папрасіў у Госпада сілы і змог варухнуць языком настолькі яўна, што адчуў яго ў роце цалкам, нібыта то быў сухі, выпетраны шкурат.
Рэзкі, усё адно як укол восвы проста ў гартань, прыступ кашлю скруціў ягоныя грудзі. Ён задыхаўся, ніяк не мог пракашляцца, і калі сутарга кашлю скончылася, ён пачуў сіпенне і зразумеў, што то і праз рот, і праз нос ідзе ў грудзі паветра, што ён гэтак удыхае. А значыць, будзе жыць, проста — будзе.
Цяпер ён чуў не толькі той грукат, які адносіўся аднекуль звонку; не толькі нават нібы нейкія і галасы, якія ўтвараліся па-за ім, нібы знадвору, нібы ён ляжаў у труне недзе глыбока пад зямлёй, а ўсе гукі даносіліся, ішлі да яго; цяпер ён выразна чуў новы гук, біццё, роўнае, працяглае, яшчэ не моцнае, але няспыннае, як неадменнае чаргаванне дня і ночы, зімы і лета, удыхання і выдыхання.
«Гэта сэрца! Гэта маё сэрца! — абрадаваўся ён. — Вунь колькі ўсяго ў мяне ёсць: сякая-такая мая свядомасць, мой боль, стук знадворку, дыханне, біццё сэрца…»
Яму захацелася дыхаць мацней, хоць гэта было вельмі балюча. Ён ўжо адчуваў пальцы рук і ног, спрабаваў варушыць імі, але яны не слухаліся яго. Варушыцца тулавам ён не мог, быццам быў заліты нейкай смалой.
Па меры таго, як свядомасць вярталася, ён не здзіўляўся, што знаходзіцца, апынаецца не там, дзе ён прывык апынацца кожны раз, калі прачынаўся, гэта значыць на сваім мулкім тапчане ў келлі ў далёкім, за лясамі, за даламі манастыры, а недзе ў іншым, чужым, далёкім і нават варожым яму месцы. Ён адчуваў сябе аблепленым нечым густым і клейкім, нібы абквэцаны самім жывёльным страхам. І першае, што прыходзіла яму ў галаву, што ён закладзены цэглай у страшных пячорах Кіеўскай лаўры, у якіх старцы ці па любові да Бога, ці па ўсведамленні велічыні і беспрасвецці ўласных грахоў замуроўваюцца жыўцом. А ён ці заснуў тым незвычайным непрачынальным сном, як бывала, а яго ўзялі і замуравалі; ці самахоць згадзіўся на такі непатужны на ягоныя сілы подзвіг, учынак, які пераўзыходзіў ягоныя магчымасці, меру ўсведамлення ўласных грахоў, а гэта значыць — меру пыхі і ганарлівасці, каб вылучыцца сярод браціі. І вось цяпер ён прачынаецца ў той пячоры, у той чорнай і змрочнай келлі, зусім не гатовы ў ёй прачнуцца.
Быў блізкі да роспачы, але ў галаве нібы слабой свечкай раптам асвятлялася тое апошняе, што ў ёй трымалася — бляск маланкі і амаль адразу страшны ўдар і трэск дрэва, якое ламалася. Ён яшчэ не разумеў, што гэта было, што ён яшчэ і да гэтага моманту жыў, у яго было мінулае, але яно здавалася цяпер настолькі невыразным, быццам з адным ударам маланкі неверагодна хутка аддалілася прэч у бясконцую чараду гадоў, знікла ў цемры стагоддзяў і зрабілася абсалютна чужым.
Ён памятаў толькі гэты ўдар маланкі, быццам пацалунак самога язычніцкага бога Перуна, трэск дрэва і ўсе нядаўнія пакуты і трымценні, пакуль ён прыходзіў да памяці. Ён адчуваў сябе новым, нібы толькі што народжаным. Новае было ў галаве, новае было ў целе і новае тварылася-рабілася вакол яго. Фізічна, ледзь не да болю ён меў чутво паветра, якое ўлівалася ў грудзі невыносна-свежымі, востраядранымі струменямі і з кожным удыхам нараджала новы прыступ жыцця — гэта значыць, новы прыступ болю, але і новыя адчуванні. Праз паветра ў яго ўліваўся новы свет. Пакуль ён яшчэ не мог варушыцца, нават не адчуваў добра ні рук, ні ног, але разумеў, што, паколькі свядомасць вярнулася, жыццё вярталася ў яго. І за кароткі час, за некалькі секунд, паспеў зразумець, што з ім адбылося і дзе ён знаходзіцца.
Спакваля да яго вярталася памяць, але толькі крок за крокам, жэст за кожным жэстам. Ён усведамляў, дзе ён, паколькі ўспомніў, што лез на дрэва. Для чаго ён лез на дрэва, ён пакуль не ведаў. Відаць, каб пераначаваць, або схавацца ад непагадзі. А можа, уцякаў ад ворагаў, і дупло дрэва паслужыла для яго надзейным спратам? Нагэтулькі надзейным, што захавала яго на многія дні.
Ён яшчэ не разумеў, што прайшло шмат часу, вельмі шмат. Яму здавалася, што варта яму прачнуцца, і акажацца, што ягоны сон цягнуўся ўсяго толькі адну ноч. Аднак нешта падказвала яму, што гэта не зусім так, што ягоны сон чамусьці неверагодна зацягнуўся. Гэта ўжо і не сон, а нейкі няўцямны стан, што доўжыцца не гадзінамі, а днямі, дні чаргуюцца з начамі, суткі мільгаюць і зліваюцца ў нешта бясконцае. Ён фізічна адчуваў бег часу, хоць не мог даць у гэтым якой-небудзь канкрэтнай справаздачы, выразнага чаргавання святла і цёмначы ён не адсочваў.