У беларускіх легендах перапляліся матывы сусветных і біблейскіх паданняў. Ёсць у нас казкі пра двух братоў — Кузьму і Дзям'яна, якія перамаглі Змея (вобразы братоў-блізнятаў ідуць ад індускіх Ашвінаў і грэчаскіх Дыяскураў); ёсць на Віцебшчыне легенда пра жанчыну, якая дапамагла святому старцу і разам з ім пайшла са свайго злога селішча, але азірнулася і ператварылася ў слуп (як жонка Лота), а найбольш на Віцебшчыне паданняў пра курганы-валатоўкі, дзе спачываюць вечным сном багатыры.
Аўтар таксама памятае, як пад Вялікдзень прыходзілі ў вёску валачобнікі — людзі, якія спявалі пад вокнамі песні і, граючы на ліры, расказвалі балады і песні. Гэтыя песні захаваліся, і мы спадзяемся, што вы пачуеце іх ад спевакоў народнага ансамбля танца «Зялёныя агеньчыкі», ансамбля песні і танца «Маладосць», ансамбля «Віцябчанка» і іншых, убачыце прыгожыя творы з залацістай саломы ў выглядзе казачных птушак або «павукоў», якія сімвалізуюць Сусвет і якія раней былі ў кожнай беларускай хаце. Або ўбачыце, як на Сёмуху — хрысціянскую Тройцу — упрыгожваецца двор маладымі бярозамі і жанкі пасыпаюць падлогу пахучым аерам. Раніцай над Дзвіной устае сонца, пра якое ў беларускай загадцы гаворыцца:
Непадалёк ад старога Замчышча ў Дзвіну ўпадае ручай Дунай — памяць аб продках-славянах, якія былі на далёкім Дунаі. I гэтая памяць жыве ў старых назвах Віцебска, у яго гісторыі, у яго песнях. Магутнае племя крывічоў, якое тут рассялілася і дало адну з першых назваў Беларусі — Крывія,— уплялося ў гісторыю як арыгінальнае, захаваўшы і па сёння многія язычніцкія звычаі, якія цяжка разгледзець адразу, але якія жывуць у народзе і сёння.
Орша
Летапісная Орша, ад якой засталося толькі археалагічнае ўрочышча Замчышча пры зліцці ракі Аршыцы з Дняпром, першы раз згадваецца ў летапісах у 1067 годзе пад назваю Рьша. Повад для ўспомнення быў дастаткова трагічны — менавіта сюды на сустрэчу з кіеўскімі князямі Яраслававічамі прыехаў полацкі князь, асілак, воін Усяслаў Чарадзей. Прыехаў, паверыўшы клятве не рабіць зла Усяславу, але толькі перамовіцца з ім — у чым князі цалавалі крыж.
Адсюль, з ліпеня 1067 года да красавіка 1069 года, пачаўся шлях Усяслава разам з сынамі як палонніка, як вязня Кіева. Затым здарылася нечаканае: кіяўляне прагналі свайго князя, вызвалілі з цямніцы Усяслава і ўрачыста пасадзілі яго на княжы пасад у Кіеве...
А дата — 1067 — стала лічыцца летапісным пачаткам горада, які ўвайшоў у гісторыю Беларусі як горад майстроў — разьбяроў і друкароў, чыя слава выйшла далёка за яго межы,— і як горад славы ваеннай.
Цяпер там, дзе былі першыя дамы і княжы пасад, засталася пляцоўка, якая на 6-7 метраў узвышаецца над навакольнай мясцовасцю. У XII стагоддзі ў горадзе было прыкладна 5 тысяч жыхароў — даволі многа для свайго часу. Вельмі выгаднае становішча Оршы.як фарпоста Полацкай зямлі на ўсходзе давала ёй перавагу над Смаленскам, які імкнуўся валодаць воднымі шляхамі самастойна і выходзіць на поўдзень і Кіеў. Орша была добра ўмацаваным горадам — у 1397 годзе яна вытрымала доўгую асаду смаленскага князя Святаслава, і археолагі гавораць аб абарончым вале вышынёй у 4-5 метраў, а таксама аб абарончым рове глыбінёй каля 6, шырынёй каля 14 метраў.
Але калі Аршанскі замак у 1401 годзе штурмаваў Свідрыгайла, аршане змаглі бараніцца толькі два дні — мабыць, яшчэ і таму, што Свідрыгайла быў «свой» князь, сын вялікага князя Альгерда, княжыў у Віцебску, але быў выгнаны адтуль Вітаўтам (нават пасля, у 1408 годзе, шукаў падтрымкі ў Масквы супраць князя Вітаўта, а пасля яго смерці сам стаў вялікім князем).
Цікава, што князь Вітаўт будаваў у Оршы мураваны замак — аб гэтым вядома з ліста, які ён даслаў ордэнскаму маршалку ў Кёнігсберг (тыхчасовы Кралевец) з просьбай хутчэй адправіць у Оршу майстра каменных спраў, каб не затрымліваць работы.
Яшчэ з адным князем — Скіргайлам — у аршанцаў звязаны грашовыя клопаты. За тое, што яны падтрымалі яго (у той час як палачане, наадварот, яго прагналі), горад заплаціў у 1435 годзе вялізную кантрыбуцыю. Увогуле барацьба сыноў (а таксама ўнукаў і пляменнікаў) вялікага князя Альгерда паміж сабою дорага каштавала нашым землям, а таксама нашым продкам (як і ўвогуле ўсе сваркі валадароў). Але гэта былі, так сказаць, нягоды ўнутраныя. У канцы стагоддзя, пры вялікім князі Аляксандру, пачаліся войны з Масквою.