Орша як пагранічны горад Вялікага княства Літоўскага павінна была першаю прыняць удары ад усходняга суседа. I менавіта да 1500 года адносяцца новыя абарончыя збудаванні, а пазней — і сутычкі з маскоўскім войскам, ад якога шмат разоў гарэлі яе вежы і сцены, аж пакуль у 1514 годзе не адбылася славутая бітва войска Вялікага княства Літоўскага пад кіраўніцтвам гетмана Канстанціна Астрожскага з маскоўцамі.
Гэты адзін з найлепшых беларускіх воінаў варты асобнага аповяда. Нездарма выява бітвы пад Оршай знаходзіцца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве, але найбольш ёю могуць ганарыцца беларусы: узначаліў бітву князь Астрожскі. Ён, адзіны праваслаўны ў вышэйшым дзяржаўным органе Рэчы Паспалітай, меў, дзякуючы сваім заслугам вялікі ўплыў на караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта, як раней на Аляксандра, яго папярэдніка.
Спецыяльны лісток навінаў, выпушчаных у Нюрнбергу ў 1514 годзе, быў прысвечаны бітве пад Оршай, яна ўвайшла ў еўрапейскія хрэстаматыі як узор перамогі над больш моцнымі сіламі ворага і як прыклад ваеннай тактыкі. Гэта адбылося 8 верасня. Нездарма ж і рымскі папа адзначаў як свята перамогу пад Оршай, а ў міжнароднай палітыцы гэта азначала пацяпленне адносін паміж каралём Жыгімонтам і імператарам Максімільянам. У сталіцы княства Вільні была пабудавана ў гонар перамогі мураваная царква Святога Мікалая, а перад гэтым адбыўся ўрачысты ўезд князя-пераможца.
У песні тых часоў гаворыцца:
У гісторыі культуры XVI стагоддзя застаўся і аршанскі староста Ф. Кміта-Чарнабыльскі, які вёў перапіску з каралём і дзяржаўнымі асобамі княства — гэтая перапіска носіць адметы талента і змяшчае багаты жыццёвы матэрыял таго часу.
У 1620 годзе Орша атрымала магдэбургскае права, яе герб: у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж. У далейшым жа яе гісторыя развівалася згодна з палітычнай сітуацыяй, што выявілася і ў архітэктуры: калі ў 1604 годзе быў заснаваны езуіцкі калегіум, то ў 1623 годзе — Куцеінскі Богаяўленскі праваслаўны манастыр. Гэтая нябачная мяжа была вельмі адчувальнай для культуры. Менавіта рэлігійнае процістаянне прывяло да таго, што ў Маскву пераехалі разьбяры, якія стварылі там дзівосныя ўзоры мастацтва, друкары, якія перавезлі ў Наўгародскі, Іверскі манастыры славутую друкарню, адкрытую ў Куцеінскім манастыры.
Манастыр гэты цяпер рэстаўруецца і па сутнасці менавіта ён можа даць уяўленне аб архітэктуры таго часу, хаця галоўны цэнтр кнігадрукавання — Богаяўленскі сабор — не захаваўся (у ім было, па апісанню, 38 вельмі арыгінальных насценных замалёвак, але ён згарэў у 1885 годзе). Затое ёсць Святадухаўская царква, двухпавярховы манастырскі корпус і частка агароджы.
У першай палове XVII стагоддзя менавіта тут, у манастыры, знаходзіўся самы буйны ў Беларусі цэнтр кірылічнага кнігадрукавання. Яго на грошы магілёўскага мецэната Багдана Сцяткевіча адкрыў ураджэнец Магілёўшчыны Спірыдон Собаль і выпусціў тут некалькі кніг, у тым ліку і вучэбныя «Часословец» і «Букварь», па якіх займаліся ў школах беларускія, рускія і украінскія дзеці.
Гэта быў самаахвярны чалавек, які клапаціўся аб адкрыцці школ, перакладаў на многія мовы. Вядома, што ён хацеў адкрыць друкарню і ў Маскве, а таксама вучыць там дзяцей грэчаскай мове і латыні, аднак атрымаў адмову, таму што быў западозраны ва уніяцтве. Пазней друкарню ўзначаліў ігумен манастыра, і да 1654 года было выдадзена каля 20 назваў кніг, якія разыходзіліся на Беларусі, Украіне, у Расіі.
Некаторы час пры гэтым манастыры жыў беларускі царкоўны і палітычны дзеяч, пісьменнік Афанасій Філіповіч — манах, затым ігумен Сімяонаўскага манастыра ў Брэсце. Вядомы сваімі палымянымі выступленнямі супраць уніі, артыкуламі і кнігамі. Высланы ў Кіева-Пячэрскі манастыр, быў расстраляны па абвінавачванню ў дапамозе казакам Б. Хмяльніцкага.
У гэтыя ж гады, у першай палове XVII стагоддзя, на тэрыторыі манастыра ўзведзена Святадухаўская царква. Яе абрысы — прамавугольнік з далучанай пяціграннай апсідай, двух'ярусная вежа-званіца і невялікая рызніца. Калісьці тут быў разьбяны іканастас у шэсць ярусаў і фрэскі работы майстра Рыгора.
Аб тым, якою была тут мастацкая разьба на іканастасе, мы можам меркаваць па тых узорах, што захаваліся ў Маскоўскім Крамлі — менавіта там працавалі гэтыя майстры. У Васкрасенскім палацы ёсць дзівосная разьба — на бірузовым фоне размешчаныя накладныя разьбяныя дэталі — пазалочаныя, пакрытыя каляровымі лакамі: па золату — чырвоным, па срэбру — зялёным. Жывапісны слой, накладзены на залатую ці сярэбраную аснову, блішчыць, як каляровая эмаль, і гэта спалучаецца з самімі дэталямі разьбы. Вядомыя імёны аршанскіх разьбяроў — Іпаліт і старац Арсень, Восіп Андрэеў і Андрэй Фёдараў, якія працавалі ў Крамлі.