Паглядзіце гэты сціплы краязнаўчы музей — у ім ёсць манетныя калекцыі, знойдзеныя на замчышчы рэчы. Ёсць тут галава ідала, што калісьці зрабілі з ракушачніка,— у канцы вуліцы Гагарына (былая Альбярцінская), ва ўрочышчы Дубы, існавала язычніцкае капішча. Ідал знойдзены там, недалёка ад старажытнейшага вала. Капішчаў на Беларусі было мноства, яны сведчаць, што нашы продкі арыентаваліся на ўсход сонца, пераважна ў самы доўгі купальскі дзень 22 чэрвеня. Купалу, язычніцкага бога, які даў назву самаму паэтычнаму і папулярнаму святу на Беларусі — Купаллю, былі прысвечаны, як можна меркаваць, тыя старажытныя капішчы, якія паддаюцца «расшыфроўцы». На Купалле палілі кастры, праз якія скакалі, каб ачысціцца, хлопцы і дзяўчаты. У старажытнасці ў такія ночы выкрадалі нявест (корань слова «куп» ёсць ва ўсіх еўрапейскіх мовах і азначае ён «укупе» — разам), вядома, з іх згоды. Па вадзе пускалі вянкі са свечкамі і сачылі — чый вянок куды паплыве, ці выйдзе тая, што спляла яго, замуж. А галоўнае — беларусы вераць, што ў гэтую ноч, раз у год, расцвітае ў лесе, сярод папаратніка, чароўная папараць-кветка. Яе сцерагуць нячысцікі, стараюцца не дапусціць, каб просты смяротны сарваў, таму што тады пачынае ён разумець мову птушак і можа ўбачыць любы клад, схаваны пад зямлёй. Паколькі на беларускай зямлі войны былі шматлікімі; свае багацці ў зямлю людзі хавалі вельмі часта, і ў нас кладаў намнога болей, чым у іншых народаў.
Касцёл святога Андрэя стаіць на плошчы Горкага, яму болей за 200 гадоў (пабудаваны ў 1775 годзе). Стары, на гэтым месцы, быў збудаваны на сродкі караля Казіміра IV Ягелончыка, вялікага князя літоўскага ў 1490 годзе, толькі ён быў драўляньі і не захаваўся. Гэты касцёл, з яго кампактнай, двухвежавай пабудовай, з упрыгожаннямі з ляпніны і скульптурамі святых Пятра і Паўла ў нішах, з фрэскамі ўнутры, амбонам у форме ладдзі пад ветразем, дэкаратыўным роспісам, фрэскавымі карцінамі і іншымі элементамі высокай мастацкай вартасці — адзін з прыгажэйшых на Беларусі, у плане ж архітэктурнай вартасці — адзін з найцікавых помнікаў позняга барока. Быў час, калі меркавалі яго знесці, але жыхары змаглі гэтаму перашкодзіць.
Побач з касцёлам — шпіталь. Ён таксама помнік другой паловы XVIII стагоддзя, толькі тады прызначэнне яго было іншым. На першых планах горада ён значыўся як збудаванне Агінскага, і толькі пазней — як шпіталь.
Ідобра, што гэтыя будынкі захаваліся. У самыя цяжкія часы людзі, гледзячы на іх, разумелі, што гісторыя свету не пачалася з 1917 года, як ім убівалі ў галовы. Душы чалавечай гэтыя храмы ўсё ж дапамагалі выжыць у самым страшным эксперыменце, пастаўленым у гэтым стагоддзі, на гэтых вось людзях...
...Там, дзе сёння спяшаюцца на працу заклапочаныя жыхары, нашы продкі, прыбраныя ў прыгожыя вышытыя кашулі і каралі, спявалі песні, варажылі і раніцай, пабраўшыся за рукі, ішлі на Шчару сустракаць сонца. Зрэшты, робяць яны гэта і сёння, толькі ў другім месцы. А мы з вамі яшчэ раз паглядзім на музейныя экспанаты. Тут, у музеі, ёсць фота чалавека, які і зараз жыве ў Слоніме. Іван Дарафеевіч Міско — паэт Анатоль Іверс, які нарадзіўся ў 1912 годзе, перажыў часы, калі Беларусь дзялілі дзве суседнія дзяржавы і беларускае слова несла небяспеку. У час вайны пахаваў тут, паблізу, на Петралевіцкай гары, дзе расстраляна амаль уся слонімская інтэлігенцыя, сваю жонку, блізкіх. Быў партызанскім сувязным, ахоўваў помнікі Слонімшчыны ад вандалаў нашага часу. Ён піша вершы. Сам жа даўно стаў рэліквіяй Слонімшчыны, сімвалам змагання за родную культуру...
Будучы ў Слоніме, нельга не заехаць у недалёкія адсюль Жыровічы.
Жыровічы пачыналіся з легенды. Нібыта некалі, у XV стагоддзі, пастушкі пасвілі жывёлу і раптам убачылі ззянне. Свяцілася ікона, якая знаходзілася на старой ігрушы. Калі паведамілі пра гэта старэйшым, яны спачатку высмяялі дзяцей, пасля ж, убачыўшы само дзіва, зразумелі, што сталі сведкамі цуда. Уладальнік Жыровіцкай пушчы А. Солтан пабудаваў на месцы, дзе знайшлі ікону, драўляны храм. Праз паўтара стагоддзя, у 1613 годзе, новы ўладальнік, кашталян смаленскі Ян Мялешка пабудаваў мураваны касцёл і запрасіў базыльянаў.
Ля іконы адбываліся цуды — вылечваліся Цяжкахворыя, у сляпых адкрываліся вочы. I паступова ікона Божай Маці Жыровіцкай стала самай вядомай цудатворнай іконай Вялікага княства Літоўскага, а манастыр базыльянаў, які ўтварыўся тут,— адным з самых уплывовых і прызнаных цэнтраў уніяцтва.
Бібліятэка, якая была ў манастыры, мела шмат каштоўнейшых кніг і часткова знішчана ў часы, калі выкаранялі уніяцтва; частка яе вывезена адсюль, і асобныя экземпляры знаходзяцца ў Санкт-Пецярбургу. У галоўным Успенскім саборы Жыровіцкага кляштара базыльянаў знаходзілася Жыровіцкае Евангелле —- беларуская рукапісная кніга XV стагоддзя, вядомая яшчэ як Евангелле Сапегі. У XVIII стагоддзі тут быў першы на Беларусі арган — у 80 рэгістраў.