Выбрать главу
А мо й цяпер я саграшыў, што так зарання, Не па загаду ўладаў распачаў паўстанне! Ды думка, што Сапліцы першыя ў радзіме „Пагоню“ ўзнімуць і сваё праславяць імя… Здаецца… думка чыстая… Хацеў ты помсты? Маеш! Хопіць гэтай кары, Што Бог тваім мячом разбіў мае ўсе мары. Ты збльггаў планы шмат гадоў снаванай змовы І мэты велізарнае сарваў асновы! Апошнія мае пачуцці ў гэтым свеце, Якія я насіў, што мне былі, як дзеці, Ты ў бацькавых вачах забіў. І я прабачыў! Ты!..»
«Каб таксама Бог і мне прабачыць рачыў! — Прамовіў Ключнік. — Калі хочаш прычасціцца, Дык я ж не лютар, не схізматык, пан Сапліца! Хто крыўдзіць цяжка хворага, той моцна грэшыць. Хачу сказаць такое, што цябе мо ўцешыць: Калі нябожчык пан мой ранены зваліўся, А я укленчыў ля яго і нахіліўся Над ім, мячом крыві кранаючы, і кляўся Адпомсціць, пан руку ўгару падняць стараўся І крыж паветраны ў тваім напрамку значыў. Не мог сказаць, дык знак даў, што табе прабачыў. Я зразумеў, ды так паддаўся д’яблу злому, Што пра той крыж ні слова не сказаў нікому».
Тут мукі хворага размову перарвалі, І доўгія хвіліны цішыні насталі. Ксяндза чакаюць. Вось падковы зазванілі І арандар пастукаў у той самай хвілі: Пісьмо ёсць важнае, пакажа толькі Яцку. Дык Яцак перадаў пісьмо Суддзі па-брацку, Прасіў чытаць. Пісьмо ад Фішара, ад шэфа Са штаба войскаў Панятоўскага Юзэфа. Даносіць ён, што ў кесаравым кабінеце Вайна ўжо вырашана і па цэлым свеце Ўжо аб’яўляецца. Варшаўскі сейм сабраны 3 удзелам мазаўшан. Народ усхваляваны. Літва ізноў павінна з Польшчаю злучыцца.
А Яцак, слухаючы, ціха стаў маліцца Грамнічку пасвянцаную да сэрца ціснуў, І зрокам абнадзееным у неба бліснуў. Заліўшыся апошняй радаснай слязою, Сказаў: «Цяпер пусці слугу твайго ў спакоі!». Усе укленчылі, бо тут жа за парогам Званок азваўся: ксёндз прыехаў «з Панам Богам».
Якраз ужо і ноч рассейваць стала цені — Ружовыя ўжо беглі праз блакіт праменні. Праз вокны ўскочылі брыльянтавыя стрэлы І твар на ложку, ад пакутаў пастарэлы, Прыгожа ўбралі, золатам акрыўшы скроні, Што ззяў, нібы святы, у вогненай кароне.

Кніга адзінаццатая. Год 1812

Змест: Вясеннія знаменні[55]. Прыход войскаў. Набажэнства. Афіцыйная рэабілітацыя сеятой памяці Яцка Сапліцы. 3 гутаркі Гервазага з Пратазым можна зрабіць высноеу пра блізкі канец судоеай справы. Заляцанні ўлана да дзяўчыны. Развязваецца спрэчка пра Кусага і Сокала. Пасля гэтага госці збіраюцца на бяседу. Прадстаўленне камандзірам нарачоных пар.
О годзе той, як памятны ты ў нашым краі! Цябе завуць дагэтуль годам ураджаю І годам войнаў, і дагэтуль людзі баюць Пра слаўны год і песні пра яго спяваюць. Даўно ты быў прадказаны нябесным цудам І звесткай папярэджаны глухой між людам. На сэрцы літвіноў напала ў весну гэту І прадчуванне, нібы прад сканчэннем свету, І сумна-радаснае нейкае чаканне
I быдла ў полі першы раз вясною ранняй, Хоць і заморанае голадам, худое, На рунь[56] не бегла, а лянівай грамадою Паклалася, ўдыхаючы раллі пах свежы, Раўло і перажоўвала астаткі ежы. Сяляне, цягнучыся на палі з плугамі, Не цешацца вясной ні полем, ні лугамі
Стрымоўваюць валоў і коней з бараною І ўсё цікавяцца заходняй стараною, Як быццам цуду выглядаючы якога. На птушкі з выраю глядзяць усе з трывогай. Вярнуўся бусел на гняздо і на світанні Раскінуў крыллі белыя — вясны сцяг ранні. За ім крыклівым статкам, дружнай грамадою Ляцелі ластаўкі, кружылі над вадою І мерзлае балота на дамкі насілі. Вальдшнэпаў вечарам шуршэлі ў лесе крыллі, І статкі дзікіх гусак неба пакідалі І зморана і гулка на папас сядалі, І дзесьці ў хмарах чуўся покліч жураўліны. Начныя старажы ў такія вось хвіліны Пытаюць здзіўлена: што птушак так трывожыць І што іх гэткі ранні пералёт варожыць? А вось і статкі новыя; як гурт сінічак, Шпакоў і снегіроў, заззялі маляўніча На стройньк шапках кутасы, сцяжкі на піках. Вось коннікі! Здзіўляе зброя, форма, лік іх! Палкі, як талы снег вясною, нечакана Плывуць дарогамі няспынна, нестрымана. З лясоў чарнеюць шапкі, штык ільсніцца важкі, Паўзуць пяхоты незлічонае мурашкі. Усе на поўнач! Быццам вырай пакідалі[57] За птушкамі і людзі, паляцеўшы ў далі, Нібы іх гнаў інстынкт у гэты край нязнаны Гарматы, людзі, коні цераз змрок, туманы Плывуць, а неба палымнее ад пажараў, Дрыжыць зямля ад перуноў і ад цяжараў. Вайна! вайна! Літва кутка таго не мела, Дзе б гул яе не трапіў. Там, дзе зелянела Густэча пушчаў, дзе мужык амаль ніколі Граніц лясоў не парушаў, не быў на полі; Не знаў другіх, апроч віхуры, ў небе зыкаў, А на зямлі, апроч звярыны рыкаў, Гасцей не бачыў, акрамя ваўкоў і дзікаў, Заўважыў полымя на небе, дым кудлаты. У пушчы грукат — там ядро з якойсь гарматы, Зблудзіўшы, ў лес апала. І зубр барадаты, Стрывожаны сукоў і пнёў трашчаннем жудкім, Сарваўся з моху, ўздыбіў грыву рухам хуткім І на пярэднія прыўзняўся мігам ногі, Ўстрасае барадой ад дзіву і трывогі І пазірае ў лом на бляскі папялішча. А там граната круціцца, гудзе і свішча, І з гукам рвецца, як пярун. І зубр баіцца Ў жыцці мо першы раз і ў глуш бяжыць забіцца.
вернуться

55

Адзін рускі гісторык падобным чынам апісвае прыкметы і прадчуванні народу маскоўскага перад вайной 1812 года.

вернуться

56

Рунь — гэта зелянеючая азіміна.

вернуться

57

Вырай у вясковай мове значыць час асенні, калі адлятаюць вандроўныя птушкі. Ляцець у вырай — гэта значыць ляцець у цёплыя краіны. Адсюль у пераносным сэнсе народ называе выраем цёплыя краіны і наогул нейкія казачныя краіны, што знаходзяцца за марамі.