А там ужо, за пятай шклянкаю дапітай,
"Кахаймася" пілі ўжо ўсе без затрымання,
І тост, пачаты ўдзень, канчаўся толькі зрання,
Калі запрэжак падрыхтованых багата
Чакала, каб адвезці кожнага дахаты".
Пайшлі далей. Гервазы моўчкі ў задуменні
То зрок запыніць на сцяне, то на скляпенні:
Яго ўспамінаў розных хваля агарнула,
Здавалася, хацеў сказаць: "Усё мінула!"
То галавой кіўне, а то махне рукою,
Відаць, што згадкі не давалі супакою.
Відаць, іх адганяў; аж крокі затрымалі
Наверсе, у люстэркавай вялікай залі,
Дзе ад люстэркаў засталіся толькі рамы,
Без шыбаў вокны, галерэя супраць брамы.
Схіліў стары тут голаў ад душэўнай мукі
І твар далонямі прыкрыў, пасля зняў рукі,
Ды боль і роспач засталіся на абліччы.
Хоць Графу тут было ўсё цьмяным, таямнічым,
Кранула ўсё ж яго старога хваляванне,
Руку яму паціснуў, і тады маўчанне
Парушыў той. Падняўшы ўверх руку-правіцу,
Сказаў: "Няма, мапанку, згоды між Сапліцам
І ўсёй Гарэшкавай крывёй! А пан жа крэўны,
Па маці Лоўчыне, як знаеш сам, напэўна,
Народжанай другою дочкай Кашталяна,
Які быў, як вядома, дзядзькам майго пана.
Паслухай пан гісторыю, што адбылася
Ў тваёй сям'і, вось тут не ў вельмі даўнім часе.
Нябожчык Стольнік, пан мой, знатны пан, мой пане,
Які ў павеце ў самай большай быў пашане,
Дачку красы анёльскай меў, таму нямала
Багатых панічоў рукі яе шукала.
Між шляхтай славіўся тады задзіра знаны,
Сапліца Яцак, Ваяводаю празваны,
Бо ён сапраўды многа ў ваяводстве значыў:
У ім правадыра ўвесь род Сапліцаў бачыў,
Дык трыста галасоў трымаў ён сільнай воляй,
А сам не меў нічога, проч кавалка поля
Ды шаблі і вусоў даўгіх, як у нікога.
Вось Стольнік заклікаў малойчыка ліхога
І ў замку частаваў, бо выбараў парою
Ён меў шмат галасоў з сябрамі і раднёю.
Пасля таго так абнаглеў Вусач-Сапліца,
Што ўздумаў у зяці да Стольніка ўкруціцца.
Ужо няпрошаны у замку ён з'яўляўся,
А потым, нібы ўдому, ў нас абсталяваўся.
Ужо збіраўся сватаць, ды чакаць не сталі
І чорнай поліўкай яго пачаставалі.
Як быццам Стальнічанцы ён упаў у вока,
Ды ад бацькоў таіла пачуццё глыбока.
Было ўсё гэта пры Касцюшцы. Пан збіраўся
За "Трэці май" змагацца, з шляхтаю звязаўся
І да канфедэратаў браць хацеў напрамак,
Ды раптам уначы Маскаль напаў на замак.
Ледзь быў час выпаліць з марціры на трывогу,
Ход ніжні заваліць, і вось - прымай аблогу!
У замку быў пан Стольнік, я, паненка, паня,
Кухмайстар і два кухты, п'яныя дазвання,
Ксёндз, лёкай, гайдукі чатыры - больш нікога.
Мы з стрэльбамі - да вокнаў. Вораг ля парога
"Ура!" крычыць і рвецца сілаю вялікай.
Мы ў дзесяць стрэльбаў пальнулі: а хто вас клікаў!
Усё закрыла цемра. Слугі знізу білі,
А з гэтай галерэі пан і я палілі.
Ішло ўсё вельмі спраўна, хоць і у трывозе.
Ляжала дваццаць стрэльбаў тут вось на падлозе,
Мы выстралім з адной, другую нам падносяць -
Ксяндзу заняцца гэтай справай давялося,
Таксама пані і паненцы і дзяўчатам.
Стралялі тут мы ўтрох няспынна і заўзята.
А маскалі тым часам куль не шкадавалі,
Мы зрэдку, але метка ім адказ давалі.
Разы тры гэта хамства дзверы штурмавала,
Ды з кожным разам трое ногі задзірала.
Тады ўцяклі пад свіран, а ўжо быў і ранак.
Пан Стольнік выйшаў радасны з ружжом на ганак
І, як салдат які, матнуўся ў завуголлі,
Ён стрэл даваў і не мыляўся аніколі -
Кашкет за кожным разам у траву валіўся.
Пасля таго ўжо ўвесь атрад да сцен туліўся.
Убачыўшы, што вораг топчацца трывожна,
І што яго ўручную выбіць будзе можна,
Пан шаблю ўзяў і гучна слугам даў наказы;
Звярнуўшыся ка мне, сказаў: "За мной, Гервазы!"
Тут бахнуў стрэл з-пад брамы. Стольнік заікнуўся,
Пачырванеў, збялеў, крывёю папярхнуўся.
Тады заўважыў я насупраць сэрца пляму,
А пан з хістаннем паказаў рукой на браму.
Пазнаў я зразу лотру! Я пазнаў Сапліцу
Па росце і вусах! Ён толькі мог рашыцца
На гэткі крок! Я бачыў! Стрэльбу ўверх узняўшы,
Стаяў латруга. Дым яшчэ не быў апаўшы,
Калі я ўзяў яго на цэль. Ён быў, як скамянелы.
Я стрэліў аж два разы, і абодва стрэлы
Не трапілі. Са злосці маху даў ці з жалю...
Як глянуў - пан не жыў... наўкол лемантавалі".
Тут змоўк стары Гервазы і слязьмі заліўся,
І так канчаў: "Маскаль на дзверы наваліўся,
А мне са смерцю пана розум адабрала,
І што было вакол, не разумеў ні мала.
На шчасце выручыў нас пан Парахвяновіч,
Міцкевічаў прывёўшы дзвесце з Гарбатовіч,