Сёрбаючы потым з хірургам пасолены такім дрэвам «рататуй-чык», немец расказаў Бергману, як на яго вачах бедныя дзеці жменямі набівалі рот соллю ды смакталі, бы цукеркі. Са злой перакананасцю дадаў:
— Не ведаю, Давід, ёсць на небе бог, ці — не, але я ўпэўнены, што ў прыродзе нічога дарам не прападае. Усе гэтыя пакуты вашага народа вылезуць нацыстам бокам, пабачыш!
То было апошняе выказванне Гофмана, якое запомнілі ветэраны.
32.
Вярнуўшыся з Расонаў, разведчыкі ўжо Гофмана не засталі.
У тыл немца адправілі на гэты раз з аэрадрома ў Роўным Полі. Герашвілі ў спадчыну засталася брызентавая сумка з Бібліяй, газетамі і з пісьмамі да нямецкіх салдат ад іх сваякоў (некалькі штук з якіх і прыводзіў я ў гэтым тэксце).
Неўзабаве з Цэнтральнага Штаба Партызанскага руху прыйшла на Расоншчыну радыёграма-паквітаванне. Пасланне тое разведчыкаў надта здзівіла. Судзіце самі.
Змест радыёграмы быў прыкладна такі:
«ДЗЯКУЕМ ЗА ШТУРМАНА КРОПКА ВІЛЬГЕЛЬМ ГОФМАН АКАЗАЎСЯ МАЦЁРЫМ ФАШЫСТАМ I НЕБЯСПЕЧНЫМ ВОРАГАМ КРОПКА ЁН КАШТОЎНЫ ДЛЯ ШТАБА КРОПКА».
Што ж, у вайне намячаўся пералом, але гэта ўсё яшчэ быў 1942 год, і кожны немец выклікаў перабольшаную насцярожанасць. Хочац-ца верыць,— потым, пры допыце, справа са штурманам высветлілася, ён заняў адпаведнае месца ў шэрагах нямецкіх антыфашыстаў.
ЭПІЛОГ
1.
Нядаўна пабываў я на сустрэчы партызан, што дыслацыраваліся над Дрысай. Спатканне арганізавалі ў Бухаве, якраз там, дзе рэчка выбіла глыбокую яміну.
Да мяне прыстала касавокая бабуля.
Навокал кіпелі страсці, гучэлі охі і ахі, а ў настырнай цёткі свой клопат — сын у турму трапіў. Злачынства зрабіў агіднае — згвалціў падчарыцу і атрымаў законныя дзесяць год, але маці як маці, мірыц-ца з прысудам не магла. Гарачымі просьбамі бабка, мабыць, абрыдла ўсім знаёмым «начальнікам», а зараз з наіўнай верай упарта прыста-вала да прыезджага «пісацеля».
— Тава-арышу, у мяне ж ён адзінае дзіця-а! — ныла.— Бацька на міне падарваўся, калі хлопчыку стукнула толькі паўтары годзіка, расло сіраці-іначкай, без цвёрдай рукі-і, што я, кабета, адна магла-а?! Дапамажы-ыце, таварыш пісацель, вы ж вучаны, усё мо-ожаце!..
— Ладна, Тацяна! — бесцырымонна перабіў старую ветэран Каралёў.— Скажы лепш іншае. Слухай, твой нямецкі танк з зеніткай на дне так і ляжыць?
Бабка паказала ва ўсмешцы ўстаўленыя бліскучыя зубы:
— А куды ім падзецца, Раман?
— Адно цяпер да мяне дайшло,— Лысенкава Таня, што паказ-вала нямецкаму афіцэру брод!! Гм, звычайная бабуля, ды з такой асабістай трагедыяй?!
Убачыўшы, што кіем тыкаю ў ваду, бухавец растлумачыў:
— Э, каб што—небудзь нашчупаць, трэ тычыну добрую! Глыбіня тут мераная — 14 метраў! Прыязджалі нават з «Масфільма», хацелі танк з прычэпам з ямы вывалачы, але іл засмактаў усё — як цэментам заліў! Памучыліся масквічы — аж шкада іх было! I трактары сюды загналі калгасныя, і людзей склікалі, лябёдкі прымянялі, калаўроты майстравалі, так і гэтак падступаліся, а ўсё дарма. Магілу выбралі сабе немцы пэўную.
I ніякай злосці да гітлераўскіх салдат — бытта гэта суседскія хлапчукі, што палезлі ў садок па яблыкі I сарваліся з дрэва, другі партызан са спачуваннем прамовіў:
— Паслухаліся дурной бабы, паперлі ў чортава месца. I п'яныя, здаецца, не былі. Мабыць, збілі з толку дзве сцежачкі, а ты, Тацяна, выскачыла адтуль з—за рога. I хлопчык на руках у цябе, памятаю, быў, праўда?
— Алеу— падтакнула кабеціна з вінаватай разгубленасцю.
Раптам успомніла, уся аж устрапянулася:
— Ва-анечка, зо-олатца, то мо ты паможаш яму? Сам жа ве-едаеш, як яго бацька загінуў! Хто за бедную сіраціначку засту-упіцца, хто з тае турмы яго цяпер вы-ыцягне! Ды й віна яго невялікая! Прый-шоў пасля палучкі п'яны, жонцы не было куды яго прыткнуць, пакла-ла з падчарыцай, а потым, гадаўка, шчэ і сама ў суд падала на чала-века, ці ж гэта справядліва, скажы, так рабіць?!
Божа мілы, арыштантам якраз і быў той хлопчык, якога маладзіца трымала на руках!
Я пастараўся знайсці ў кабеціны хоць што—небудзь з мінулага, але як ні прыглядаўся, а бачыў адно зруйнаваную жыццём вясковую бабулю.
Гэтым часам ветэраны ўсё прыбывалі. Былыя адчайныя развед-чыкі, танцоры і гулякі — людзі цяпер пажылыя ды самавітыя — раптам парабіліся зноў такімі, як былі некалі, а эмацыянальным выкрыкам ды радаснаму здзіўленню не было канца. Стараючыся нічога не ўпусціць, я ледзь паспяваў натаваць сабе ў блакнот размову.