— Бо крыж — наш! Дзяды і прадзеды на яго глядзелі і маліліся мо тысячу гадоў. Кожнага нябожчыка трымалі перад ім, покуль везці ў Зелянкевічы на могілкі.
Нейкі п'яны з веласіпедам у руках уставіў:
— Трэ спытацца Сянкевіча — як ён скажа.
— I Сянкевіч яго не аддасць.
— А ты ведаеш?
— Бо ведаю! — скочыла да дзядзькі з кулакамі загарэлая маладзіца.
— Мая баба казала — да каменя са слядочкамі багародзіцы і да крыжа, калі ён шчэ стаяў на палосцы, усіх дзяцей з коклюшам прыносілі.
— I з крэсным ходам хадзілі да яго, калі не было дажджу.
— Ні крыжа, ні валуна са слядамі мацеры божай не аддамо, хай нас хоць страляюць.
— Толькі паспрабуюць узяць!..
— Ляжам перад машынай і не выпусцім.
Дрўжны натоўп баб гаманіў з пагрозай і нянавісцю. Жаночы крык паступова перайшоў на віск. Яшчэ момант, і ўсе рынуцца на нас з кіпцюрамі. Пабялелыя мае дзяўчаткі не ведалі, куды дзяваць блакноты, у якія меліся запісваць легенду экспаната. Мяне больш за ўсё здзівіла — лютавалі не толькі старыя, а і — выфранчаныя мала-дзіцы, якіх і бабамі не назавеш. Такія, напэўна, канчалі васьмігодкі, сярэднія школы і вучылі, адкуль бярэцца дождж, што такое коклюш, зараз усе яны карысталіся пральнымі машынамі, халадзільнікамі, каляровымі тэлевізарамі...
Мужчыны покуль што маўчалі, але было відаць аж занадта, на чыім баку і яны.
Спантанны выбух псіхозу трэба было гасіць. Бытта нічога не здарылася, я спытаўся:
— Пра якога Сянкевіча вы, дзядзька, успаміналі? I дзе ў вас ляжыць камень са слядамі багародзіцы?
— А-а, ты, антыхрыст, і яго хочаш узяць?
— Без дазволу нічога ў вас браць не буду.
— Паказаць, бабы, можам! Халера яго бяры, хай паглядзіць, хай! Ніякі трактар, ніякі кран той валун не падніме...
— Не ве-ерце яму! Дальбо, бабы, не ве-ерце! I гэты што—небудзь зробіць валуну, бы старшыня — крыжу.
— Ціха, кабеткі, ціха. Паедзем. Сядайце, хто можа, і паказвайце той цуд.
5.
Думаў я так натоўп рассеяць, але нічога не выйшла. Людзі забілі поўнасцю наш аўтобус, астатнія ж, усе, як адзін,— павалілі на запаветнае месца пехатой.
Заехалі ў Шылава па Сянкевіча.
То быў ружовенькі і сівы, як лунь, чысценькі ды ахайны васьмідзесяцігадовы інтэлігент з васільковымі вачыма. Дзядзька ціхім і спакойным голасам паведаў:
— Крыж не стары. На маёй памяці рабіў яго Мікодым з Шылава, Высек на сваёй палосцы. Мужыкі ў вольны час жлукцілі гарэлку, зубаскалілі, а Мікодыму было гэтага мала. Чаму лепшаму яго не навучылі, і ён з ломікам у нядзелю прыходзіў на сваю палоску ды дзёўб граніт. Высякаў фігуру гадоў з пяць. Потым паклікаў з Зелянкевіч бацюшку, крыж высвянціў. Бабы вакол крыжа адразу ўзнялі вэрхал. А тут абрынулася царская вайна — казакі паперлі ўсіх на Усход. Мікодым у 1920-м з бежанства не вярнуўся, палоска дасталася пляменніку — Кісламу Сцяпану. Калі ў 1985-м памёр Пілсудскі, солтыс, каб выслужыцца перад панамі, даў Сцяпану 5 злотых, сабраў з вёскі ўсіх коней ды прывалок бандуру да ружанскай шашы. Кіслага забілі немцы, сапраўдную гісторыю крыжа цяпер мала хто і ведае. Зараз месца яму толькі ў музеі. Забірайце ў Гродна, бо тут вакол яго наплятуць яшчэ столькі баек, што праз пяцьдзесят гадоў сам чорт не разбярэ, дзе праўда.
Сяляне нібы панабіралі ў рот вады. Маладзенькія супрацоўніцы музея ў Сянкевіча пацікавіліся:
— Пётр Сямёнавіч, вы — з настаўнікаў?
— Не. Быў царкоўным папячыцелем.— Стары заўважыў у вачах дзяўчат расчараванне.— Тады, дочачкі, не тое, што цяпер вам. Вучыцца не змог, скончыў толькі прыходскую...
Дзяўчаты горача старому дзякавалі, а я падумаў: даць бы ў свой час чалавеку адукацыю, што б з яго выйшла! Шкадаваў я і дзядзькі Мікодыма. Упарты, працавіты, з характарам — выліваў сваю энергію ліха ведае на што... Колькі і цяпер такіх самародкаў трацяць сілы па-пустому. На ўліку страты энергіі ад сонца, вугалю, нафты, электрыкі, ветру, марскіх прыліваў, вакол ідуць гарачыя дэбаты пра тое, як дабро гэтае гаспадарліва ўжываць, а людской — нават ніхто не бярэцца падлічваць. I найбольш мяне займала гісторыя з крыжам. Колькі людзі нагрувасцілі тут глупстваў!
Зрэшты, вакол гэтай самай лаканічнай геаметрычнай фігуры разгаралася і не такое.
6.
Аўтобус уз'ехаў на ўзгорак. Натоўп, што адправіўся пешшу, быў ужо тут — бабы замерлі ў набожным чаканні. Загарэлая, з вузлаватымі рукамі крыкачка паказала ўніз:
— Во, гляньце!..
— Перад намі з травы выставіў пуза камень — сівы, вялізны. Па цэнтры выпукласці ішлі, зарослыя сям-там рыжаватым мохам, ямкі — бытта хтосьці вызначыў пункцірам лінію ды падзяліў валун на роўныя палавінкі. Зірнуў я на ямкі і адразу зразумеў у чым справа. Не разумець яе можна было толькі наўмысна.