Тут усё і пачынаецца.
Зводдаль ідзе пасадка ў брэсцкую машыну. Там ля трапа таксама збіўся народ, але і каля яго абавязкова знаходзіцца пасажыр, які гэтаксама нікуды не спяшаецца: стаіць ад людзей зводдаль, спакойна разглядае неба ды пра нешта сваё думае. I тады з глыбіні маёй памяці выплывае малюнак ледзь не саракагадовай даўнасці, а для мяне заўсёды свежы і балючы. Агорнуты нейкай забабоннай трывогай, папракаю сябе:
«Добра табе тут разглядвацца, бо едзеш дамоў, дзе цябе чакаюць, дзе спазнаеш спакой і здавальненне, бы ўзнагароду за беганіну ў Мінску, а чалавека таго чакаў боль ды сырая зямля!..»
...У канцы 1942-га сядзеў я ў Беластоцкай турме. Настала фатальная для нас раніца — пачалі выклікаць арыштантаў на рас-стрэл. Калі і з нашай камеры вывалаклі тых, каму было суджана трапіць у той дзень у брацкую магілу на Пескі, і калі мы ўжо крыху адышлі ад жаху, усе кінуліся да акна ды выглянулі на двор.
Па турэмным бруку да машын з эсэсаўцамі вялі якраз групу смяротнікаў. Чалавек шэсцьдзесят мужыкоў з Беласточчыны, якія да апошняга моманту так і не разумелі, за што іх арыштавалі. Яны збіліся ў цесны натоўп і нервова валілі за паліцаямі. Ззаду асобна ад усіх крочыў яўрэй.
Гэтага чалавека мы, арыштанты, ведалі мала. У турме славіўся ён добрым печніком. Усіх яўрэяў расстралялі яшчэ летам, а яго трымалі як спецыяліста, покуль чалавек не парабіў печы турэмнаму начальству...
Мужчыне было гадоў сорак. Ён быў каранасты, апрануты ў старанна дапасаваны пінжак ды вайсковае галіфэ, на галаве меў капялюш, а на нагах — старанна начышчаныя боты. Чалавек крочыў упэўненай пружыністай хадой. Нервовае мітусенне нашым сялянам было даравальным — яны ўсё яшчэ не верылі ў тое, куды іх вядуць, і некаторыя мужыкі стараліся бобікам дагадзіць у надзеі што—небудзь выйграць. Пячнік жа за сваю бытнасць у турме правёў не адну партыю смяротнікаў на Пескі і сумненняў, куды павязуць людзей у машынах з брызентавымі будамі, не меў. Тым не менш чалавек ішоў у апошні свой шлях поўны ўласнай годнасці і так спакойна, бытта зрабіў на свеце ўсё, што яму было вызначана лёсам. Ішоў ён — як выпадковы спадарожнік натоўпу, да якога яго далучылі,— не ра-зумеючы, навошта людзі так мітусяцца: паспеюць жа туды ўсе. Часам ён узнімаў галаву, пазіраў на верхавіны таполяў з галчынымі гнёздамі, на асветленае слабым яшчэ сонцам воблака, і было відаць — чалавек зараз далёка-далёка ад таго, што адбываецца на турэмным двары.
Да сённяшняга дня я захапляюся сілай духу таго чалавека ды адчуваю сябе чамусьці вінаватым перад ім. А ў час пасадкі ў гродзенскі самалёт заўсёды мучыць пытанне:
Хто быў тым мужным смяротнікам?
Звычайны беластоцкі майстар цаглянай справы?
Музыкант?
Лётчык?
Хатняя гаспадыня?
Разведчык наш?..
Тое, што на такія пытанні я ўжо ніколі не атрымаю адказу, мяне не супакойвае.
ФАТАЛЬНАЯ ПАМЫЛКА
1.
Перад вайной лёс закінуў нас у Навагрудскае педвучылішча, мяне — на другі курс, а Валодзьку — на першы. Меў я дзевятнаццаць і ўжо паглядаў на дзяўчат, аднак кавалер з мяне быў неважнецкі. Я не толькі не ведаў, пра што з дзяўчатамі гаварыць,— я пры іх то бялеў, то чырванеў. Затое на два гады маладзейшы за мяне Валодзька з дзяўчатамі жыў за панібрата, вечна хадзіў абкружаны галасістай гурбой гарэзлівых і белазубых істот. Я Валодзьку паціху зайдросціў, нават крыху ім бы ганарыўся.
З трох соцень курсантак педвучылішча маю ўвагу тады прыцягнула першакурсніца Надзя — тоненькая, бяскроўная блан-дзінка з нясмелымі вачыма. На жаль, цікавілася Валодзькам і яна — я не раз у гэтым пераконваўся. Бывала, прасігналяць першы перапы-нак, і Надзя ўжо Валодзьку шукала. Убачыўшы мяне ў калідоры, з павагай, бытта. я быў, прынамсі, дырэктарам педвучылішча, пыталася:
— Алёшка, твой брат сёння на занятках?
Я моўчкі паказваў дзяўчыне ўверх, і вось ужо худзенькая, высокая фігурка імчала па лесвіцы ўверх, а ўсе тайнікі маёй душы напаўняліся чымсьці значным, і я цэлы дзень атрымліваў зарад, хоць і загараўся да Валодзькі злосцю. Як жа не злаваць?
Я сабе ўяўляў, як знясіленая Надзя выскоквала аж на чацвёрты паверх, знаходзіла яго сярод дзяўчат ды нешта пыталася, аднак Валодзька, ахламон, скрозь смех і жарты нават яе не чуў. Надзя паспявала толькі аддыхацца, як, беднай, трэба было ляцець ужо ўніз, бо канчаўся перапынак.
Каб дзяўчына зацікавілася кім другім, то я, напэўна, пас-прабаваў бы выказаць Надзі сімпатыю: трапляў бы на вочы, вартаваў бы яе на вуліцы ці ў пустым класе, ды не мог жа я станавіцца папя-рок дарогі роднаму брату. Адно са злосцю сабе часам казаў: