Бурштын, ліпень, 1992 г.
Такую назву меў на пачатаку 90-х гадоў Каардынацыйны цэнтр нацыянальна-дэмакратычных партый і рухаў краін былога Савецкага Саюза і Усходняй Еўропы, рабочая нарада якога адбылася 14 – 15 сакавіка ў Маскве. Фактычна, гэта была новая назва папярэдніх "Нарад заняволеных народаў..."
Нарада ў Маскве была рабочай, але спектр удзельнікаў быў дастаткова шырокі – Арменія (Аб'яднанне "Нацыянальнае самавызначэнне"), Грузія (Нацыянальна-дэмакратычная і Рэспубліканская партыі), Літва (Вярхоўны Савет), Польшча (Партыя Свабоды, Партыя Незалежнасці), Расія (Дэмакратычны Саюз), Узбекістан (Дэмакратычная партыя "ЭРК"), Украіна (Рэспубліканская партыя), Эстонія (Партыя эстонскай нацыянальнай свабоды). Беларусь прадстаўлялі дзве арганізацыі – Нацыянальна-дэмакратычная партыя (Анатоль Астапенка) і Беларускі народны фронт (Валеры Буйвал ).
Як удзельніку нядаўняй кіеўскай канферэнцыі Дэмкангрэсу [6], у мяне была магчымасць параўнаць адно аб'яднанне дэмакратаў з другім і адразу скажу, што мае сімпатыі былі цалкам на баку ўдзельнікаў маскоўскай сустрэчы. У Маскве не было ні гучных прамоў "самых дэмакратычных дэмакратаў у свеце" – расійскіх, ні бясконца цягучых разважанняў аб перспектыве (а на самай справе бесперпектыўнасці) СНД. Тут адразу было адзначана, што СНД – толькі форма цывілізаванага разбурэння Саюза, ці фактычнага "афіцыйнага разводу" дзяржаў новага ўтварэння. Гэта – справа бліжэйшага часу. Магчыма пачатак працэсу раз’яднання дасць афіцыйная заява Украіны аб выхадзе з СНД, аб чым гаворылі не толькі ўсе ўкраінскія дэмакраты (РУХ , РП), але і афіцыйныя асобы.
У сваім дакладзе аб палітычным становішчы на Беларусі я распавядаў пра наш рэферэндум [7]. Асабліва зацікавіла слухачоў фармуліроўка вынесенага на рэферэндум пытання. І сапрауды, цяжка прыдумаць больш заблытаную і нязграбную для ўспрымання канструкцыю сказа, што стаіць у падпісным лicцe. Ініцыятыва беларускіх дэмакратаў была станоўча адзначана і ўхвалена.
Пры абмене iнфармацыяй высветлілася, што працэсы, якія ідуць ва ўcіx прадстаўленых у Маскве посткамуністычных краінах, вельмі падобныя адзін да аднаго. Гэта знайшло адлюстраванне ў камюніке канферэнцыі, дзе адзначаны некаторыя агульныя праблемы дадзенага перыяду: пераход ад аджыўшых савецкіх i сацыялістычных дзяржаўных і эканамічных структур да свабодна выбраных парламентам і да рыначнай эканомікі, распрацоўка аптымальных законаў а6 выбарах, падрыхтоўка і прыняцце канстытуцый дзяржаў, аптымізацыя працэсаў прыватызацыі і зямельнай рэформы з улікам асаблівасцей кожнай з краін.
Улічваючы вялікую цікавасць удзельнікаў нарады да падзей на Беларусі, вырашана склікаць наступны форум 10 – 12 траўня ў Мінску. Мяркуецца правесці пашыраную міжнародную канферэнцыю на тэму: "Шлях дэмакратычнай дзяржавы"
Масква. Сакавік 1992 г.
Раздзел 3. Нюрнберг-2 альбо суд над камунізмам
Ідэя “Суду над камунізмам” бярэ свой пачатак ад Зварота пад назвай "Мы заклікаем кожнага, каго трывожыць небяспека нэабальшавізму, далучыцца да нас", які быў надрукаваны ў газеце "Свабода" ў 1992 годзе. Сама ідэя такога Суду зыходзіла ад Нацыянальна-дэмакратычнай партыі Беларусі, адным з старшыняў якой з'яўляўся пад той час я, тэкст Звароту таксама рыхтаваўся ў рэдакцыі НДПБ. Пасля Зварот быў падпісаны лідэрам апазіцыі ў Вярхоўным савеце Зянонам Пазняком і кіраўнікамі вядучых дэмакратычных арганізацый. Пазней Зварот атрымаў шырокі міжнародны рэзананс і даў штуршок да стварэння Міжнародных Камітэтаў па Суду над камунізмам "Нюрнберг-2" ў Расіі і Польшчы. Падзеі, што адбываліся потым, адлюстраваны ў артыкулах, якія падаюцца ў храналагічнай паслядоўнасці. Яны адлюстроўваюць непаўторную атмасферу першай паловы 90-х гадоў, калі ўздым дэмакратычных і нацыянальных рухаў ува Усходняй Еўропе і краінах, узнікшых пасля рападу СССР дасягнуў свайго піку. Фактычна, гэты раздзел з'яўляецца працягам папярэдняга і адлюстроўвае яшчэ адзін накірунак дзейнасці дэмакратычнага руху пачатку 90-х гадоў.
Раздзел пачынаецца са згаднага вышэй Звароту. У той жа час быў напісаны і другі Зварот (артыкул 2), у якім тэма Суду разглядваецца з хрысціянскіх пазіцый. У артыкуле 3 распавядаецца пра першы міжнароды з'езд прыхільнікаў Суду ў горадзе Уладзіміры. Артыкул 4 – выніковы дакумент гэтага з'езду. Артыкулы 4 і 5 адлюстроўваюць рэакцыю грамадскасці на падзеі, што адбываліся ва Уладзіміры. Камуністы адрэагавалі на наш з'езд у газеце "Мы и время" арыгінальным артыкулам прафесара І.Кучарава "Мозги набекрень" і аб гэтым я пішу ў апошнім восьмым артыкуле. У канцы 1992 года я нечакана атрымаў ліст з Швейцарыі і прывожу яго змест у артыкуле 6. Завязалася перапіска, якая дала практычныя вынікі – у 1994-м годзе адбылася яшчэ адна канферэнцыя па стварэнню Міжнароднага камітэта па Суду над камунізмам "Нюрнберг 2" на гэты раз ужо ў Варшаве. Аб гэтых падзеях пішацца ў артыкуле 7. І, нарэшце, артыкул 8 прысвечаны тэарэтычнай праблеме суду над камуністычнай ідэалогіяй.
6
У газеце "ЛІМ" (студзень 1992г.) пад назвай "Ці ёсць будучыня ў Дэмкангрэса" быў надрукаваны мой артыкул пра гэтую падзею.