Дык вось, яшчэ ва Уладзiмiры я расказаў i пра працу мінскага аргкамiтэта “НБ-2”, што быў створаны адразу пасля забароны КПСС у 1991 г. Адным з вынiковых дакументаў нашага аргкамiтэта стаў “Зварот 1” (гл. вышэй). Гэты зварот быў надрукаваны ў газеце “Свабода” i падпiсаны лiдэрамi асноўных апазiцыйных партый i рухаў. Менавiта на гэтым звароце я i засяродзiў асноўную ўвагу удзельнiкаў канферэнцый ва Уладзiмiры.
Далейшы шлях дакумента быў наступным. У траўнi 1993 г. у Мінску праходзiла мiжнародная канферэнцыя “Дэмакратыя i незалежнасць” (Аб серыi гэтых канферэнцый я пiсаў у раздзеле 2). Згаданы “Зварот 1” быў вынесены на абмеркаванне канферэнцыi. У вынiку абмеркавання, iдэя Суду над камунiзмам была ўхвалена, а зварот быў прыняты ўсёй канферэнцыяй. Праз некаторы час пасля канферэнцыi, дзякуючы сакратару партыi Свабоды Польшчы Войтэку Стандо, “Зварот 1” быў надрукаваны ў польскай газеце “Solidarnosc wolczanca”. Пасля гэтая газета трапiла ў Саюз палякаў у Швейцарыi i непасрэдна да пана Рэспонд-Главацкага.
Напярэдаднi новага 1993 г. я атрымаў лiст ад пана Рэспонда, у якiм ён пiсаў, што мы (г. зн. Мінскi аргкамітэт МАК) распачалi вельмi патрэбную справу, i са свайго боку ён зробiць усё магчымае, каб распаўсюдзiць iдэi “НБ-2” па ўсёй Заходняй Еўропе, а таксама ў ЗША i В’етнаме.
Далей падзеi развiвалiся iмклiва. У шэрагу краiн Заходняй Еўропы былi ўтвораны мясцовыя камiтэты “НБ-2”. А ў Польшчы рэгiянальныя фiлii МАК “НБ-2”, апроч Варшавы, былi ўтвораны ў Лондане, у Гданьску, Вроцлаве, Кракаве i iншых месцах.
I вось вынiк – 2-я Мiжнарордная нарада МАК “НБ-2”. Яна мела i сваю назву: “Аб справядлiвасцi гiстарычнай”. Па рашэнню Управы Беларускай нацыянальнай партыi я выехаў, каб прыняць удзел у 2-й канферэнцыi МАК “НБ-2”.
Ранiца 25 чэрвеня. Варшава. Пасля абрыдлых, бясконцых беларускiх дажджоў у сталiцы Польшчы незвычайна лагодна i радасна ззяе сонейка. На вулiцах дворнiкi акуратна складваюць начное смецце ў спецыяльныя полiэтыленавыя мяшкi. Вельмi чысты горад. У гарадскiх аўтобусах большасць месц – вольныя. Нiхто нi каго не сварыцца, не высвятляе адносiн. Нязвыкла...
Нарэшце гатэль “Еўрапейскi”. Знаёмства з панам М. Рэспонд-Главацкiм. Яму 75 год, але на выгляд не больш за 60. Канферэнцыя распачала сваю працу а 11 гадзiне. Краiны-ўдзельнiкi: Швейцарыя, Англiя, Францыя, Румынiя, Канада, ЗША, В’етнам, Польшча, а таксама прадстаўнiкi краiн былога СССР – пан Карпiч Казiмеж з Лiтвы, ды я з Беларусi. Прадстаўнiкi Заходняй Еўропы, ЗША i Канады – гэта галоўным чынам эмiгранты з краiн Усходняй Еўропы i былога СССР. Акрамя краёвых фiлiй МАК “НБ-2”, у нарадзе бралi ўдзел дэлегаты ад партый, арганiзацый накшталт “Мартыралогу”, ветэраны Армii Краёвай i, нават, члены экзатычнай арганiзацыi “Саюз палiтычных вязьняў, прыгавораных да смяротнага пакарання пад час камунiстычнага рэжыму”. Усяго было (разам з журналiстамi) каля 150 чалавек.
Тэмы, якiя абмяркоўвалiся, адлюстраваны ў 3-х галоўных рэфератах: “Генезiс паўстання i развiцця камунiзму”, “Злачынствы камунiзму”, “Спосабы супрацьстаяння пашырэнню камунiзму”. Трэба сказаць, што абмеркаванне было вельмi бурным i найбольш мяне здзiвiла актыўнасць асоб жаночага полу, прычым даволi сталага ўзросту.
У прамове Юзэфа Шанеўскага (Польшча) было адзначана, што трэба паставiць знак роўнасцi памiж гiтлерызмам i камунiзмам. Ён падкрэслiў, што камунiзм быў злачынным з самага пачатку (з 1917 г.). У СССР ад камунiзму загiнула 114 млн. жыхароў (гэтам разам з iмпартаванымi ў СССР грамадзянамi iншых краiн). Асаблiвую ўвагу выступоўца надаў экстрамiнацыi пры Сталiне цэлых народаў: чачнi, армян, габрэяў, татар i iншых.
Невядомымi для многiх з’явiлiся звесткi, якiя прывёў Нгуен Ван Тран з В’етнама. Ён сказаў, што пасля 1955 г. у В’етнаме ад камунiстычнага рэжыму загiнулi дзесяткi мiльёнаў людзей. Краiна была пакрытая сеткай канцэнтрацыйных лагераў, людзi памiралi з голаду. Зарплата была ўсяго 8$ USD. Ван Тран выказаўся за неабходнасць “Нюрнбергу-2”. Адзначу, што дэлегацыя В’етнама вылучалася сваёй арганiзаванасцю, па ўсiх трох тэмах былi зроблены грунтоўныя даклады.
Эдвард Кучак з Канады адзначыў, што з Польшчы выехала каля 1 млн. чалавек, i гэта таксама злачынства камунiзму. Я мяркую, што тое ж можна сказаць i пра многiя iншыя народы, якiя мелi дачыненнi да СССР. Канадцы выказвалi такую думку: магчыма, нашае пакаленне i не паспее асудзiць камунiзм. Але матэрыялы трэба збiраць зараз. Бо рана цi позна Суд адбудзецца. Наша задача разабрацца, цi было злачынства, цi не, вызначыць хто правы, а хто не. Трэба ствараць прававыя iнстытуты. Было выказана сумненне, што такiя арганiзацыi, як ААН, ЮНЭСКА здольныя ўзяць на сябе функцыi арганiзацыi “Нюрнберг-2”, бо яны iнспiраваныя камунiстамi.