Сама па сабе iдэя, што чалавек iмкнецца да пазнання Бога, да ступенi поўнага злiцця з iм, выказвалася ў розных формах у многіх фiласофскiх i рэлiгiйных канцэпцыях, напрыклад, у вучэннях вялiкiх iндыйскiх гуру Рамакрышны i Вiвекананды. Пунктам "Амега" ў кнізе "Феномен человека" абазначаў мэту эвалюцыi чалавека – вышэйшую Божую сутнасць Тэйяр дэ Шардэн. Аднак тое, што гэты пераход павiнен адбывацца праз нацыянальную крышталiзацыю, з'яўляецца новым разуменнем сутнасцi эвалюцыi.
"На пачатку было слова.
Слова было ў Бога, i
Богам было Слова"
Не ўсе згодныя з гэтымi словамi Евангелля ад Iаана . Людзi здаўна падзялiлiся на матэрыялiстаў i iдэалiстаў. Апошнiя – гэта тыя, якiя лiчаць, што найперш было Слова цi iнакш – Бог.
У нашым жыццi iснуе дзве альтэрнатыўныя пазiцыi, погляды на тое, як трэба жыць i што трэба чалавеку найперш за ўсё. Матэрыяльнае цi духоўнае? Што галоўней?
Матэрыялiзм набiраў моц разам з росквiтам навукi i тэхнiкi. Вера ў неабмежаваныя магчымасцi навукi прывяла да ўзнiкнення рацыяналiстычнага погляду на магчымасцi чалавека. Адна з форм рацыяналiзму, якую знакамiты аўстра-амерыканскi эканамiст i фiлосаф Ф.А.Хайек назваў сцыентызмам, заснавана на празмерных спадзяваннях на магчымасцi чалавечага розуму. Сцыентысты лiчаць, што нават мараль, традыцыi i iншыя праявы духоўнага свету чалавека могуць кiравацца розумам. Хайек аргументавана даказаў безпадстаўнасць такога погляду, ён пiсаў: "Нормы морали являются не творениями человеческого разума, а определённым даром, которым наделила человека культура эвалюции" (Пагубная самонадеянность, Москва, 1994 г.).
Па сутнацi, Хайек пацвярджае бiблейскi пункт гледжання на зададзенасць норм маралi нам зверху (Божыя запаведзi!). Хайек адно замяняе слова Бог на слова "эвалюцыя". Ён прыходзiць да наступнага вываду: нiшто не можа быць абгрунтаваным, калi зыходзiць з вылучаных патрабаванняў навукi, i не толькi нормы маралi, але i мова, і права, i сама навука. Ф.А.Хайек усё сваё жыццё прысвяцiў змаганню з сацыялiзмам, доказам яго памылковасцi i згубнага ўздзеяння на чалавецтва. У сваiх даследаваннях Хайек выказаў шэраг думак, накiраваных на асэнсаванне трансцэндэнтнасцi чалавечай сутнасцi i неабходнасцi нацыянальнага жыцця – думкi вельмi важныя i для разумення прапануемай тут канцэпцыi. Справа ў тым, што менавiта сцыентычны погляд на нацыю вядзе да вядомай iдэi злiцця нацый. Вядомы ўкраiнскi фiлосаф Д.Чыжэўскi (зноў такi эмiгрант!) таксама падкрэслiваў: "Вечныя каштоўнасцi не з'яўляюцца такiмi аднастайнымi i просталiнейнымi, як лiчаць рацыяналiсты".
Я цалкам пагаджаюся з прадстаўнiкамi "рамантычнага" погляду на нацыю, якiя выказваюць аргументаванае меркаванне на памылкi i аднабаковасць рацыяналiстычнага погляду. "Ужо на ўзроўнi арганiчнага жыцця сустракаецца такое багацце розных формаў i тыпаў, што мы ясна ўсведамляем: наўрад цi можа iснаваць жыццё не толькi арганiчнае, але i чалавечае – iндывiдуальна-псiхiчнае i сумеснае, якое б такой разнаiтасцi формаў i тыпаў у сябе б не мела" (Д.Чыжэўскi, "Фiласофiя i нацыянальнасць", Культура, N 11 , 1993 г.).
Падзел на рацыяналiстычны i iдэалiстычна-рамантычны погляд у фiласофii знаходзiць сваё адлюстраванне i ў палiтыцы. Першы падыход – рацыяналiстычны, парадзiў адну з самых распаўсюджаных iдэалогiй у палiтыцы – лiберальна-дэмакратычную. Для лiбералаў характэрна iмкненне да культа матэрыяльных каштоўнасцяў пры поўным iгнараваннi нацыянальнай культуры. Для iх характэрны вядомыя нам яшчэ па камунiстычнай iдэалогii iнтэрнацыянальныя "агульначалавечыя каштоўнасцi", мары аб пабудове адзiнай безнацыянальнай дзяржавы. Гэтыя iдэi вельмi лёгка прыжываюцца ў краiнах, дзе ўладараць традыцыi бездухоўнасцi. Да такiх краiн адносiцца i Беларусь, духоўна апустошаная за гады панавання камунiстаў, краiна, дзе згублены рэлiгiйныя i нацыянальныя традыцыi, краiна, дзе людзi цураюцца сваёй мовы.
Наколькi далёка стаяць нашыя дэмакраты ад разумення першаступеннай важнасцi духоўнага адраджэння беларускага народа сведчаць iх дзеяннi i праграмы партый. Напрыклад, у праграме Аб'яднанай дэмакратычнай партыi (цяпер Аб'яднаная грамадзянская партыя) прынятай на 2-м з'ездзе партыі, у раздзеле "Культура" ёсць такая фраза: "АДП выступае за развiццё як беларускамоўнай так i рускамоўнай беларускай культуры". Прабачце, што гэта за такая рускамоўная беларуская культура? Калi чалавек пiша добрыя вершы цi раманы на рускай мове, хаця i жыве ў Беларусi, то ён уносiць уклад толькi ў рускую літаратуру, а не беларускую. Нельга называць Адама Мiцкевiча беларускiм паэтам, а не польскім толькi на той падставе, што ён нарадзiўся ў Навагародку. (Хоць у культуру Беларусі ў агульным плане Міцкевіч, зразумела, унёс вялікі ўклад).