Качан. Бацьку яго раскулачылі ў 37[-м]. Немцы яго зрабілі паліцаем. Але ён уцёк. Куды толькі?
«Як жыць чэснаму чалавеку? Я нікому не хачу служыць. Я сам па сабе».
— Лічыць, бяда пачалася з зямлі. Праклятай зямлі, якую далі ім на 6 едакоў па 2 дзесяціны ў 21 г. Бацька ўлёг [у працу] і стаў кулаком.
— Немцы далі павязку, бельгійскую вінтоўку. Што рабіць? Перш страляць яўрэяў. Ён кінуў вінтоўку ў сажалку, павязку павесіў на плот і пайшоў у поле.
Але тыдзень паходзіць з павязкай.
— Ноччу паліцаі падстрэлілі, і ён поўз. Серафімка бегла, пачула. Пайшла з немцам, прыцягнулі.
— Качан — паліцай, якога нехта падстрэліў. Ён антысеміт і сволач. <…>
−У зямлянцы. Допыт Качана. Блытаны чалавек. Хадзіць ня можа, але рана ня надта — у зад: скруціла нагу.
<…> Пакуль хворыя і нямоглыя, як дзеці: паслухмяныя.
А затым стычкі:
Камандзір — Дземідовіч
Нохем — немец
Усе супраць Качана. <…>
[13. Серафімка.]
<…> Спрэчкі ў бліндажы: адступленьне [ — ] у тым стратэгія. Сталін хоча заманіць, каб затым зьнішчыць (Дземідовіч? Хлебнікаў?).
— Хлебнікаў (Дземідовіч) арганізуе ахову: пільнаваць. Удзень садзяць Серафімку. Аднойчы тут паяўляюцца паліцаі. Сядзяць. Ратуе С[ерафімка]. Як?
— Мо’ як у Вайды?
[Нохем зьнікае.]<…>
— Дземідовіч пачаў папраўляцца. (Капітану горш.) І пачаў думаць: каб застрэліць немца, каб памёр капітан, пра Серафімку…
— Серафімка прынесла хлеб. Радасьць. <…>
Пачынаюць есьці. <…> А тут — паліцыя… Паліцаі ходзяць па траншэі. <…> Марадзёры. У бліндажы ўсе замерлі. <…>
Пасылаюць Серафімку. Назіраюць двое з траншэі.
Дземідовіч і немец вылезьлі ў траншэю.
Назіраюць.
Немец кажа: надо пук-пук!
Дз[емідовіч] — не!
<…> Піліпёнкі прыйшлі да яе. Паліцаі сустрэлі яе на сьцежцы <…>. Дзе Качан? Вядзі. <…> і яна павяла іх у лес. Як лес скончыўся, сталі.
Там яе згвалцілі… <…> Іх было трое. Піліпёнак, адзін у шынялі і адзін малады бугай. Яны згвалцілі С[ерафімку]. <…>
Як з яе знушчаліся ў калгасе — як з сястры ворага народу.
Серафімка радавалася: во дзе мір! Жывуць у міры, як добра. Але не.
<…>
Яны яе не забілі*. Але яна болей не прыйшла ў бліндаж. <…>
А ў бліндажы пра яе мяркуюць кожны са свае калакольні. Капітан, Дземідовіч, паліцай [Качан], немец. Есьці няма, вады няма. <…>
У бліндажы голад. Хто такі Качан? Размова: Хлебнікаў, Дземідовіч, немец. <…> Хлеб зьелі. К[апіта]н змарнеў. С.[ерафімка] ня йдзе.
Немец ідзе капаць бульбу. Ноччу вараць. <…>
Дземідовіч ноччу зрабіў спробу ўцячы. І заграз у тарфянішчы. [Немец пайшоў яго шукаць. Знайшоў. Прынёс непрытомнага.] Сьмерць Дземідовіча. Немец яго хавае ў траншэі.
Немец сыходзіць. <…> Немец хутка адчуе сябе вышэйшым. Але яго ўражвае Сер[афімка].
Немец кажа: пайду. Капітан не затрымлівае і не пытае.
<…> Паліцай (Качан) утаіў, што ён — паліцай. І чакае. А на полі С[ерафімцы] сказаў, што яго — [паранілі] Піліпёнкі. <…>
Хлебнікаў і Качан. Качан спрабуе ўкрасьці пісталет.
Хлебнікаў яго страляе.<…>
Палічыў — засталося 5 патронаў.
<…>
Застаецца адзін капітан [Хлебнікаў].
<…>
Хлебнікаў ня можа ў бліндажы і выходзіць на поле бою з пісталетам. Страляе і крычыць «Ура!».
[1987]
Бутэльчына, альбо Прэзідэнт на дрэве
Яхім Памазок − ветэран BAB i калгасны качагар па сумяшчальніцтве. Ягоная жонка Кацярына доўга рабіла ў калгасе даяркай, зарабіла паўкілё металёвых узнагародаў на грудзі i звалася майстрам машыннага даеньня. Яхім, што прынёс з вайны ўсяго адзін ордэн, вядома ж, зайздросьціў жонцы i хацеў, каб яго звалі майстрам цэнтральнага ацяпленьня. Званьне тое, аднак, не прышчапілася да Памазка, можа, з тае прычыны, што быў ён сьпец іншае справы, пра якую не любіў казаць. Але ён стараўся. У партыі браў удзел амаль пяцьдзесят год, часам актыўнічаў, аднойчы нават абіраўся ў раённы савет, ды няўдала. Сябры суцяшалі: яшчэ ня вечар. З тваімі заслугамі напэўна можна дачакацца лепшага − вунь колькі старых бздуноў сядзяць дэпутатамі, чым ты за іх горшы?