— Які хлеб?
— Хлеб для падарожнага. Той, які заўсёды на стале. Дзве лусты адрэзалі.
— Жывот падцягвала, — паскардзіўся Мацей.
— Хлопцы! Хлопцы! Хата гасцямі багата. Дакарае. Што ж ім цяпер? У вір галавою? Пашкадаваў бы, што галодныя.
Янка адчуў, як паднімаецца злосць.
— Закон парушылі? — прагаварыў ён з выклікам.
— Парушылі,— сказаў Ясь. — Наш Закон. Наш даўні Закон. Прымі падарожнага — сам будзеш у дарозе.
— А хіба да нас не парушалі?
— Пракліналі тых, хто парушаў.
— Княжыч Славута супраць бацькі пайшоў, а яму даравалі, хоць і парушыў Закон.
Янка заўважыў: па Ясевым твары прабегла хмурынка.
— Яначка, не нам яго судзіць. Ён сам сябе асудзіў. Чаму даравалі? Спагадай свет трымаецца. І над сабакам трэба літасць мець. Сэрцы ў нас не каменныя. Дый Славута быў апошнім сынам у Міраслава. Пад корань дрыгавіцкі род? Пад корань не сякуць. І гэтаму вучыць наш даўні Закон.
Янка апусціў галаву. Няма апраўдання. Але ж ёсць надзея. Надзея на тую спрадвечную спагаду, пра якую сказаў Ясь. Ды ці дасць яна яму радасць? Усё роўна будзе камень на душы, усё роўна нехта скоса гляне. Зразумела, чаму Славута сябе мячом працяў.
— Даўнія законы суровыя былі,— сказаў Ясь. — Калі яшчэ людзі не ўмелі здабываць агню, калі жылі ў буданах, то вогнішча там гарэла не згасаючы: дзень і ноч, ад лета да лета. Адна альбо дзве старыя жанчыны, якія не маглі нароўні з усімі працаваць, шчапалі косці і падкідвалі ў вогнішча, каб не патухла. За агонь яны адказвалі сваім жыццём.
— Чаму так? — здзівіўся Мацей.
— Калі б вогнішча патухла, то прыйшлося б сілай адбіраць агонь у суседзяў. І яшчэ пра адзін Закон скажу. Сем летаў — забавам, сем — навучанню і бацькам, сем — сынам і жонкам, а тройчы па сем — ралу і мячу, астатняе — сузіранню мудрасці. Вось так.
«Сем — навучанню і бацькам, — думаў Янка. — Быццам пра мяне сказана. Я бацьку і маці, канешне, дапамагаю. Што скажуць, зраблю. Што ж, іхняе слова — Закон. А чаму навучыўся?.. У адзін дзень з Мацеем два даўнія Законы парушылі, думалася, што крышку можна. Выходзіць, не. Чаму? Чаму нельга? Неба абваліцца?»
— Ясь, што будзе, калі ўсе пачнуць даўні Закон парушаць?
— Што? — перапытаў Ясь. — Словамі князя дрыгавіцкага Міраслава скажу: «Няма горш перамены звычаю, звычай і ёсць народ. Загінуў звычай — і няма народа».
— Праз многа-многа летаў даўнія звычаі застануцца? Народ захавае?
— Захавае, калі я захаваю, калі пасля мяне ты, Яначка, калі твае ўнукі і праўнукі.
— У Янкі ўнукі і праўнукі? — засмяяўся Мацей.
— Будуць, — сказаў Ясь. — Калі ўбачу, што захаваюць, то лягу спакойна спаць. Вы… — Ясь не даказаў, махнуў рукою: — Што сталася, то не пераменіцца. Ідзіце дамоў. А я вашых сустрэну, пагавару з імі.
Яны павярнуліся і пайшлі паціху. Калі крыху адышліся, Мацей запытаў:
— Янка, ты ўсё зразумеў? Я — не. Сумотна на душы ў Янкі. Яму зусім не хацелася гаварыць.
— Пасля табе раскажу, — прамовіў ён. — Сем летаў — навучанню і бацькам. Час у мяне яшчэ ёсць.
— Што?
Янка стаў. Пазірае на яго Мацей. Вочы светлыя- светлыя. Ні хмурынкі.
— Твае сем летаў толькі пачынаюцца, — сказаў брату.
— Нейкі не такі ты, як заўжды, — прамовіў Мацей.
Янка абняў яго за плечы.
— Калісьці пра ўсё гэта я ў кніжцы напішу.
— Літарамі? — не паверыў Мацей.
— Не пытайся сёння. Добра?
— Добра, братка. Ты залішне не бядуй.
Абняўшыся, яны пакрочылі далей. Дамоў. У хату. Дамоўка не вораг: калі ні прыйдзеш, заўсёды прыме.
Цётка з барадой і…
Янка здагадаўся, чаму Ясь сказаў, каб дамоў ішлі. Вядома, ён папросіць бацьку, каб моцна не сердаваў на іх. Невядома, як будзе. Бацька ні на яго, ні на Мацея ні разу руку не падняў. Але ж да гэтага і хлеб для падарожнага заўсёды на стале ляжаў.
Каб толькі не пракляў! Каб не пракляў…
Яны зайшлі ў хату. Што гэта? Белы палатняны ручнік ляжыць на падлозе. А хлеба няма. І солі няма. Мацей дзве лусты адрэзаў, пасля накрыў бохан ручніком. Соль зусім не бралі. Што ж гэта дзеецца?
Ён глянуў на Мацея.
— Бачыш?
Мацей падбег да стала, падняў ручнік.
— Яначка, лепей мы яго з'елі б.
Па-ягонаму выходзіць, што нехта нядаўна заскочыў у хату, схапіў бохан і з'еў. Хто ж мог з'есці? Такога ў вёсцы яшчэ не было. Усе хаты незамкнёныя. Зладзеяў у іх няма.
— Братка, — прамовіў Мацей, — цётка, што з барадой, наш хлеб з'ела. І соль яна забрала.
Цётка з барадой… Васіліск, пярэварацень. Яна. Ну й пражора! Амаль цэлы бохан з'ела! Пашчасціла, што ў хаце яе не засталі. Самлелі б ад страху… Соль забрала. Бач ты. Няўжо? Але ж маці выносіць тварог, ставіць каля парога, каб лясныя бажкі наеліся. Любяць бажкі тое, што і людзі. І гэтая, відаць, таксама.