Свята берагуцца ў вёсцы даўнія звычаі. Маладыя ад старых вучацца. Вось чаму прынялі Алексу, далі цёплы куток. Алеся, канешне, дзівачка. Ці прынялі б крыжакоў, калі б прыйшлі як госці? Воўк у госці не ходзіць. Таму і трэба з яго шкуру здзіраць.
— Крыжакі? У госці? — перапытаў Янка. — Не, Алеся. Крывавая Рука на іхнім сцягу. Разумееш, што гэта?
— Але, — паціху сказала Алеся.
«Ну й малайчына», — хацеў пахваліць яе Янка, ды стаў як укопаны.
— Мацей! — вырвалася ў яго.
Мацей стаяў на беразе, а побач — вялізны вусаты крыжак.
— Ой, Мацея схапілі! — прыўстала на дыбачкі Алеся.
Янка рукавом працёр вочы. Быццам туманам іх заслала. Было кепска, а цяпер яшчэ горш.
Што рабіць? Калі б былі лук і страла, то абавязкова пусціў бы ў крыжака. Магчыма, пацэліў бы.
Ён стаяў і моўчкі глытаў даўкія камякі, якія душылі горла.
— Дзе брод? — пачуўся голас вусатага крыжака.
Янку здалося, што варона каркнула. «Хочуць на вёску напасці», — мільганула ў галаве.
— Дзе брод?
Мацей стаяў, угнуўшы плечукі.
— Дзе брод? — Вусаты схапіў Мацея за вуха.
— Пусціце-е! — пранізліва ўсклікнуў Мацей.
— Дзе брод? Брод дзе?
— Балі-іць…
Янка ўвесь напяўся, нібыта сутужына ад лука. Што рабіць? Галёкнуць?
— Дзе брод? Не скажаш?
— Ой! — гучна войкнула Алеся.
Вусаты, відаць, пачуў, бо азірнуўся, бы злодзей, якога заспелі знянацку.
— Пусці-іце-е…
— Яначка, — заенчыла Алеся, — што ж нам рабіць?
Цяпер Янка ведаў, што неўзабаве зробіць.
— Алеся, дай знаць нашым, што крыжакі тут, — сказаў ён і, павярнуўшыся, пабег назад, туды, дзе човен. Расхінуўшы аер, ён ускочыў у човен, з усёй сілы адштурхнуўся вяслом. Крыжакі заўважаць, што плыве па рацэ? Пра гэта не думалася. Мацея трэба ратаваць, яму блага.
На беразе Янка стаў, азірнуўшыся: на лузе, каля вёскі, мільганула Алесіна хусцінка. Падумалася: бацька ў бядзе не пакіне.
Вусатага і Мацея ён убачыў за павароткай. Крыжак стаяў на беразе, тварам да ракі, абапершыся на дзіду — кап'ё з доўгім драўляным дрэўкам, якое заканчвалася вострым жалезным наканечнікам. А Мацей… Мацей сядзеў на траве. Рукі за спінаю звязаны лыкам.
Нячутна ступаючы, Янка стаў падкрадвацца да вусатага. Крок… Яшчэ адзін… Стаіць, злыдзень. Мо задрамаў? Здалося, паварушыўся. Што, калі пачуў?
З крыкам Янка кінуўся ўперад, штурхнуў вусатага ў плечы. Крыжак, выпусціўшы дзіду, пляснуўся ў ваду.
Янка схапіў Мацея за руку, дапамог устаць.
— Братка… — заплакаў Мацей.
— Не плач. Уцячэм.
Яны прабеглі колькі крокаў, а з кустоў выскачылі крыжакі. Наставілі дзіды.
Кінуліся назад. Не, не ўцячы. Вусаты вылазіць з вады. Мокры, што пацук.
Палоннікі
Ну й раз'ятрыўся вусаты! Падбег, кульгаючы (усё-ткі выцяўся, падаючы), узняў кулак.
— Зараз я… Зараз…
Невядома, што было б, калі б не спыніў яго другі крыжак, са шрамам-мецінай праз усю шчаку. Ён схапіў вусатага за руку, штосьці прагергетаў. Вусаты зыркнуў на яго, вылаяўся.
Янка глянуў на Мацея. Па шчоках у брата слёзы коцяцца. І выцерці няма як. Рукі звязаныя.
— Братка, нас выратуюць? Янка прашаптаў:
— Выратуюць. Алеся ў вёску пабегла. Янку, як і Мацею, скруцілі рукі, павялі туды, дзе віднеўся ўскраек лесу.
— Не плач, — сказаў ён Мацею. А ў самога слёзы на вочы набягаюць. Не стрымайся — пырснуць, расою ўпадуць на белую кужэльную кашулю.
— Цябе як злавілі? Чаму не схаваўся? — запытаў у брата.
Мацей шмыгнуў носам.
— Я вылез з лазняку, а тут яны…
Янка ўздыхнуў. Вылез. Сам. Што такому скажаш?
— Я не сказаў, дзе брод, — пахваліўся Мацей. — Хваробу.
Янка зірнуў на яго. Малайчына, вытрымаў, але як далей павернецца?
— Дзе човен стаіць, таксама не паказаў. Збіраюцца на нашу вёску напасці. Хлеба, сала ім захацелася. Дулю.
— Маўчы. Адальюцца воўку авечыя слёзкі. Бацька нас у бядзе не пакіне.
Янка верыў, што бацька выратуе, вызваліць з палону. Аднаго дня ён, Янка, у лес пайшоў. Даўно было тое, яму тады толькі шостае лета мінула. Збіраў суніцы і заблудзіўся. Знясілеў ходзячы. Прылёг пад ялінай і заснуў. Чуе праз сон — нехта па галаве гладзіць, штосьці ласкавае, добрае на вуха шэпча. Працёр вочы і бачыць: бацька. Абняў яго за шыю: «Татка, татка…» А бацька выгаварыў: «Яначка, Яначка! У сваім лесе дарогі не знойдзеш. І чаму я цябе вучыў?»
— Бацька ў бядзе не пакіне, — паўтарыў ён.
— Бацька на кані прыскача, — падхапіў Мацей. — Ён…