— Як гэта «сталі сохнуць душа і сэрца»? Непрыгожа.
— Гэта мая справа, прыгожа ці непрыгожа. Пішы!
— Гаспадар — пан, як пажадаеш, так і напішу.
— А цяпер напішы так: прышлі мне масла, каўбасы, шпеку.
— А што гэта яшчэ за шпек? — спытаў Міхась.
— Сала, ці саланіна, такой дробязі не ведаеш.
— Дык так бы ты і гаварыў.
— Няхай прывыкае і да такіх слоў, згадзіцца.
— Я напішу, як дыктуеш, але пасля слова «шпек» у дужках напішу «сала».
— Ну, няхай будзе па-твойму, пішы, як прапануеш.
Так яны складалі гэта пісьмо цэлы вечар. Спрачаліся амаль пасля кожнага слова.
Як бы там ні было, але пасля такой працы яны пасябравалі. У ларок Міхась заходзіў, як у сваю кладоўку, толькі, канечне, за грошы.
А яшчэ з кім пасябраваў у гэты час Міхась, дык гэта быў калгаснік з Харкаўшчыны — Галушка Мікіта Трахімавіч. Ён быў даволі цікавы і разумны чалавек. Яго ніколі нельга было ўбачыць зажураным. Ён не сумаваў сам і іншым не даваў. Без справы ніколі не быў, хоць што-нішто, а рабіў. То ён вяроўку саўе чорт ведае з чаго, то дудку зробіць, то чаравік падаб’е, то бушлат ці штаны залапіць і сабе, і сваім суседзям. Ён гаварыў, што лепшым выратавальнікам у такіх умовах можа быць толькі праца, калі яна па сіле чалавеку.
— Канечне, тая праца, якой нас «частуюць» на працягу многіх гадоў,— гэта забойства. А наогул праца, калі яна не паднявольная,— гэта ратавальнік ад розных крыўдаў і нягодаў. На любую працу маліся, як самому госпаду Богу, пра якога мы даўно забылі і перасталі верыць,— гаварыў ён сваім суседзям па нарах і сябрам па працы. Яго любімым словам быў дзеяслоў «маю», «маеш», «мае», «маем», «маеце», «маюць». І яго сябры па няшчасці жартам празвалі «Мая».
— Мая, як справы? Мая, можа, мне боты адрамантуеш? Мая, пазыч цукру,— так да яго звярталіся такія ж, як і ён, зэкі.
Ён за гэта ні на кога не крыўдаваў. З усімі быў добры, як талстоўскі Платон Каратаеў. Але гэта быў Мікіта Трахімавіч Галушка, які ні на кога не паходзіў, акрамя як на самога сябе.
Неяк раз ён ціха спытаў у Міхася, калі яны разам везлі на конях пясок:
— Ці праўда, што ты добра знаёмы з начальнікам калоны Шпілерам?
— Праўда і няпраўда,— адказаў яму Міхась.
— Значыць, гэта хлусня?
— Не, не хлусня,— і Міхась расказаў яму ўсё па парадку.
— Выходзіць, што і начальнікі добрае не забываюць?
— Выходзіць так. Калі хто нарадзіўся чалавекам, дык ён і памрэ такім.
— На вялікі жаль, не заўсёды так бывае.
— Я з табой згодзен, ёсць і адхіленні ад ісціны.
— Мне гаварылі, што ён двойчы вызваляў цябе з кандзея. Зрабі яшчэ такую спробу, я хачу пераканацца ў яго чалавечнасці.
— Паспрабую. Толькі хто табе гаварыў пра ўсё гэта?
— Наш агульны сябар — Мікола Расказаў.
У наступны дзень Міхась не выйшаў на работу па прычыне «хваробы», і зноў яму давялося стаяць у страі «вінаватых». Як і першы раз, кожнага апытваў сам начальнік. Ён так жа, як і тады, звярнуўся да яго на «вы» і загадаў ісці ў барак, а астатніх — на работу, але цераз кандзей.
— Ну, як? — спытаў у яго ўвечары Мая.— Дараваў табе твой знаёмы начальнік?
— Як і той раз, ветліва накіраваў у барак.
— Значыць, ён чалавек, а кажуць — звер. Цяпер я ўжо не ведаю, каму і верыць.
— Каму хочаш, таму і вер. Ён, пэўна, двулікі. Ты чытаў калі-небудзь «Капитанскую дочку» Пушкіна?
— Не, я не чытаў, а дзеці мае чыталі.
— Дык вось, там якраз адбываецца тая ж сцэна Грынёва з Пугачовым. Нашто Пугачоў быў бязлітасны да дваран і царскіх афіцэраў, а Грынёву ён усё дараваў за тое, што той у час лютай завеі ў арэнбургскім стэпе падарыў яму свой кажушок. Дык вось, у цяжкую часіну я выручыў Шпілера, затое цяпер выручае і ён мяне.
— А кажуць, што ён і цяпер яшчэ сам зняволены, толькі не такі, як мы, не «контрык», а «бытавік».
— Гэта праўда. Нават жонка за ім ездзіць. Яго ўжо колькі разоў і ў начальнікі ўзводзілі, і пасылалі на агульныя работы. А потым — зноў у начальнікі.
— А як думаеш, доўга ён тут пратрымаецца?
— А хто ж яго ведае, цяжка меркаваць.
— А мне здаецца, што яго скора прагоняць,— неяк упэўнена сказаў Галушка.
Сумная вестка
Ішоў першы месяц лета 1941 года — чэрвень. Устанавіліся цёплыя дні. Прырода набірала сілу: зелянелі травы, цвілі кветкі. Тайга гаманіла птушынымі галасамі. Вакол усё радавала. Здавалася, што папрыгажэлі лістоўніцы і кедры. Лістоўніцы апраналіся ў новае адзенне і бясконца шумелі. Нават зняволеным, якія знаходзіліся ў становішчы рабоў, палягчэла на сэрцах. Як бы яно ні было, а лета — не зіма і не восень, цяпло сагравае не толькі цела.