Янка Купала
Паўлінка
Асобы
Сцяпан Крыніцкі — засцянковы шляхціч, 45 год.
Альжбета — яго жонка, 40 год.
Паўлінка — дачка Крыніцкіх, 19 год.
Пранцісь Пустарэвіч — сваяк Крыніцкіх, 50 год.
Агата — яго жонка, 43 года.
Якім Сарока — настаўнік, 25 год.
Адольф Быкоўскі — 24 года.
Госці, музыкі.
Рэч адбываецца да рэвалюцыі, у хаце Крыніцкіх.
АКТ ПЕРШЫ
Абшырная святліца. Направа ад публікі вокны ў сад, бліжэй да аркестра — стол; каля стала-лавы і табурэцікі, над сталом — вісячая недарагая лямпа, на сцяне — абразы. Налева — дзверы ў сенцы, бліжэй да аркестра — куфар. Напроці — сцяна і дзверы ў бакоўку (каморку); справа пры сцяне ад бакоўкі — ложак, засланы коўдрай, у галавах высока накладзена падушак; налева-у кутку-печ; на сцяне стрэльба, старасвецкі з гірамі гадзіннік І некалькі тандэмных малюнкаў. Час — асенні вечар перад Пакровамі.
З'ява 1
Паўлінка адна
Стройная і досыць прыгожая дзяўчынка. Адзеўшыся ў недарагую крамніну, але чысценька; без хусткі — у валасах колькі грабеньчыкаў. Сядзіць на ложку і пільна шые крамны кафтанік. Як падымаецца заслона — Паўлінка пяе.
(Перастаўшы пець.)
Э-э, штось не пяецца сягоння. Неяк сэрцайка трасецца, як бы хто яго знячэўку перапужаў. А мо гэта песня вінавата? Даліпантачкі аніяк не магу сама з сабой да ладу прыйсці. Ану, на шчасце зачну другую. Якую ж бы тут? Ага!.. (Пяе.)
(Пеючы падыходзіць да акна і паглядае, пасля ізноў садзіцца.)
А ўсё-такі нешта нецікава на сэрцы. І чаго яму, бедненькаму, не стае? Піць і есці, дзякаваць Богу, хватае, часам татка дае грошы і на сукенкі… Чаго, чаго, здаецца, тут хацець?… Ох, ох, як жа маркотненька! Прост хоць збірай манаткі ды йдзі ўпрочкі з хаткі. Ужо вечарэе: зараз не будзе як шыць, а трэба сягоння канешне кончыць. Заутра Пакровы… у Міхалішках кірмаш… Эх, эх, каб хаця той прыйшоў, каго так хочацца сягоння пабачыць.
(Садзіцца пры акне і пачынае зноў, шыючы, пець.)
(Паглядзеўшы ў акно.)
Ну, ужо зусім няма як без агню шыць! Зараз трэба запаліць лямпу. Цямнее і цямнее, ночка набліжаецца, а яго як няма, так няма! А шчыра абяцаўся, шэльма, напэўна прыйсці. (Шукае запалак і запальвае лямпу.) І што гэты тата да яго мае. з таго часу, як даведаўся, што ён на мяне мілым вокам паглядае, усе роўна як чорная кошка між імі перабегла. Ён-то нічога, але тата — дык жыўцом бы яго з'еў. Ну, але тата свае, Якім свае, а я — свае. Паглядзім, чый верх будзе: таткаў, ці мой, ці яго? (Падумаўшы.) Казаў, прыйдзе сягоння, каб там і ліха гарэла. «Трэба, кажа, сякую ці такую зрабіць пастанову. Мы, кажа, не дзеці — маем свой розум і можам сабой пакіравацца. Толькі ты, кажа, Паўлінка, павінна на гэта прыстаць канешне, бо іначай, кажа, згінем, як рудыя мышы…» (Ускочыўшы.) Ай! нехта ідзе. Ён, ён, нгшэуна, ён!
З'ява 2
Паўлінка, Якім
Якім. Вось і я — як тут быў! Добры вечар ясне-пекнай панне Паўлінцы. Што, золатца мае ненагляднае, прачакалася трохі мяне, ненавісніка? (Глянуўшы на бакі.) А ці нікога няма? (Гаворачы, набліжаецца да Паўлінкі, вітаецца і хоча абняць яе.)
Паўлінка (баронячыся). Ой, ой! памалу! Усе дома, усе дома. Толькі ў Якіма не усе дома, бо поначы ходзіць да маладых дзяўчат. Дадуць, дадуць зараз пытлю старыя. (Тупаючы нагой.) Пазваленне ёсць гэтак позна прыходзіць?
Якім (садзячыся). Ёсць, ёсць, мая ты сакатушка, шчабятушка! Кажы толькі хутчэй, галубка мая бяскрылая: тата тьой дома ці не? Бо ж сама ведаеш, якая ў нас з ім страшэнная любасць…
Паўлінка (садзячыся за шьщцё). Ой, чаму ж не ведаю: як між катом і сабакам якраз. Але, але смела будзь, як у Бога пад прыпечкам. Паехалі абое на торг і, пэуна, позна вернуцца, бо маюць трохі сяго-таго да прадання і маняцца сякія-такія зрабіць пакупкі. Бачыш, заутра мае быць трохі гасцей з кірмашу. (Абнімае Якіма, раптам знаходзіць у кішэні кнігу.) А гэта што? (Чытае няўмела першыя радкі з «Песні аб Сокале» М. Горкага. Потым ён забірае ў яе кнігу і сам чытае.)
Якім. Та-а-к! Значыцца, тым кшталтам, вечарынка будзе.
Паўлінка. Так, так! Вечарынка быць-то будзе, але не усе на ей будуць.
Якім. Эх, Паўлінка! Ты ўсё свае; мне і так горка на душы, як бы хто там палын засеяў, а ты яшчэ прытычкамі сваімІ соліш. Вазьму на злосць ды прыйду. Што ж яны са мною зробяць?
Паўлінка. Зрабіць-то нічога не зробяць, але і ты сам нічога не зробіш, а толькІ пераробіш…
Якім. (робячы папяросу). Ці ясне-панна Паўлінка пазволіць мне закурыць пры ей?
Паўлінка. Ого, скуль такая далікатнасць? Рукам каля дзяўчыны дае волю без пытання, а як папяроску закурыць, дык пазвалення просіць. Не пазваляю затое, вось і ўсё тут!
Якім. А я закуру.
Паўлінка. А я не дам! Кідае шыццё і хоча адабраць папяросу. Нейкі час тузаюцца, бегаюць адно за адным па хаце і няўмысля раскідаюць на ложку падушкі.
Якім. (бегаючы). Ну, ужо годзе, годзе, Паўлінка! Болей нічому без твайго пазвалення даваць волі не буду.
Паўлінка. Ну, калі так, то згода!
Садзяцца. Якім курыць. Паўлінка шые.
Якім (памаўчаўшы). Паўлінка!
Паўлінка. Га! Ці пан Якім забыўся, як я завуся?
Якім. Ды не! Я хацеў бы, золатца, сур'ёзна з табой пагаварыць.
Паўлінка. І-і!!! Ведаю я гэтыя сур'ёзнасці. Перш-наперш будзе, ці я люблю, пасля — ці вельмі моцна, а пасля — ці гатова ўсё чысценька зрабіць, што чарнабрывы Якім захоча, а там, а там… І паехала, як на непадмазаных калёсах… Ці ж не праўда?
Якім. Прауда-то праўда, але ўсяму мусіць быць канец.
Паўлінка. Ну, дык слухаем, вашэці. А вось, можа, і новую песеньку нам спяіцё. Адно толькі за умовай: або надта вясёлую-вясёлую, каб аж лявоніху захацелася ісці, або такую сумна-сумненькую, што, выслухаушы яе, — раз, два ды бухтыль у вір галавою! вось так! Паказвае і чуць не валіцца; Якім падхоплівае і садзіць яе на лаве.
Якім. Гэта будзе ад цябе, мае ты сонейка, залежаць. Як захочаш — такая і песенька выйдзе: або вясёлая, радасная, як бы самое неба яснае, або сумная, гаротная, як асеннія хмары над гэтай зямелькай чорнай. (Памаучаўшы.) Эх, эх! І дакуль жа ўсё гэта будзе цягнуцца? Дакуль, як сухавей, сушыць і мучыць нас будзе?
Паўлінка. (жартаўліва). Толькі не нас, а мяне. трэба гаварыць. Мне дужа добра, весела і так лёганька, лёганька на сэрцы, што…
Якім (з дакорам). Паулінка!