Германа Мелвіла па-сапраўднаму ацанілі толькі ў XX стагоддзі. Ва ўсёй паўнаце таленту стаў вядомы праз добрыя 20 год пасля смерці Міхаіл Булгакаў. Не кажу пра тыя імёны, што на дзесяцігоддзі былі выкрэсленыя на прасторы былога СССР. Ларыса Геніюш, напрыклад.
A ўвогуле — нават калі пісьменнік быў валадаром думак, як Леў Талстой, або кнігі выходзілі такімі непамыснымі тыражамі, як у Хэмінгуэя, дык „ранг” тут быў чыста літаратурны.
A. Чэхаў паводле сваіх „рангаў” пісаў А. Суворыну: „Мае таварышы па універсітэце ўжо стацкія саветнікі. Адзін толькі я даслужыўся... да кукіша з маслам. Нават калежскім рэгістратарам не быў”. (Чэхаў у казённай іерархіі лічыўся чыноўнікам 14класа).
A пушкінскае камер-юнкерства? A салдацкі шынель Баратынскага? A „пасады” дрывасека i чорнарабочага Цыпрыяна Норвіда?
Увогуле ж кожны час вызнае свае, як сёння кажуць, прыярытэты. Вось зусім нядаўна на нашай роднай беларускай прасторы было вельмі важна, каб дастачыцца таго, вядомага: „Усе мы з хат.” Цяпер іншыя павевы. Многія з тых самых людзей, што абавязкова падкрэслівалі сваю сялянскую ўгрунтаванасць, сёння сцвярджаюць: „Мы — эліта”.
Агульнавядома, якой прыцягальнай была для Бальзака цудадзейная часцінка „дэ” — сведчанне дваранскага паходжання, i якую асобую акрасу ў яго пачуццях да Эвеліны Ганскай надаваў яе тытул „графіня” i тое, што яна народжаная Ржэвуская.
Не менш вядома, як ганарыўся сваім паходжаннем нашчадак фларэнтыйскіх нобіляў Мікельанджэла: „Мы належым да старой фларэнтыйскай буржуазіі i можам спрачацца наконт шляхецкасці з кім заўгодна”. А вось патомны герцаг Лукіно Вісконці ды Мадронэ, наступнік валадароў сярэдневечча, што меў спадчынную памяць ад часоў Дантэ i Леанардо да Вінчы, сусветна вядомы рэжысёр, быў членам Кампартыі Італіі. I граф Антуан дэ Сэнт-Экзюперы, чыё генеалагічнае дрэва магло б захапіць любога знаўцу геральдыкі i старажытных радаводаў, на ўсіх зямных i паветраных шляхах (у прамым разуменні гэтых сзнсаў) быў высакародны, як рыцар, i дэмакратычны, як чалавек планеты Зямля. Дарэчы, наконт сваіх палітычных i сацыяльных поглядаў ён распавядаў так: „Я не правае i не левае крыло, я птушка”. I Янка Купала (Іван Дамінікавіч Луцэвіч) — патомны шляхціц — настойліва падкрэсліваў сваю „мужыцкасць”: „Я мужык-беларус, пан сахі i касы”, «Што я мужык, усе тут знаюць...” i г.д.
Высокі арыстакратызм ix духу, ix таленту, адвечнае значэнне ix пазачасавых ідэй, увасобленых у канкрэтыцы часу, у сістэме ix мастакоўскага мыслення — гэта ўсё было, безумоўна, i адбіткам генетычным мастакоўскага ўсведамлення роду, жывой ісціны існавання, аднак! — дзеля таго, каб „наноў асэнсаваць сучасны свет, зрабіць для XX стагоддзя тое, што Арыстоцель i Святы Тамаш зрабілі для сваго часу” (Чэслаў Мілаш). Без малаплённых разваг i роздуму пра сваю элітарнасць i абранасць. I тым больш — без памкненняў да нейкіх там „рангаў”.
Рангі ў мастакоў часам здараюцца. Арбітрам элеганцыі пры імператары Нероне лічыўся паэт Петроній, хаця гісторыі вядомы сумны канец яго кар’еры i жыцця. Гётэ 11 год быў на чале ўрада Веймарскага герцагсгва, хаця пазней канчаткова аддаў перавагу іншым каштоўнасцям. Каралеўскімі гісторыёграфамі былі Расін i Буало. Віцэ-губернатарам служыў М.Я. Салтыкоў-Шчадрын. Саноўнікам дыпламатычных місій, старшынёй камісіі замежнай цэнзуры быў Ф.І. Цютчаў...
Шэраг тых, хто меў рангі ў савецкую пapy... A ўвогуле — мастак ва ўладзе — тым больш у пару пераследаў, рэпрэсій, татальнага фальшу — якія трагедыі... Аляксандр Фадзееў... Якія драмы свядомасці i сумлення... Канстанцін Сіманаў...
Хаця — ў такіх абставінах надзвычай важна, хто i якую пасаду займаў, які службовы ранг меў. Калі таленавіты, разумны, смелы, добразычлівы — колькі твораў, колькі імёнаў бывала выратавана. У якім спрыяльным творчым клімаце могуць апынуцца тыя, хто надзелены „маланкай індывідуальнасці (Гегель). Kaлi ж наадварот...
Абраннікі Божыя не так часта мелі ўладу i не так часта імкнуліся да яе. Ведалі — ix улада: іншая. І багацце — не ў звонкіх манетах ці хрумсткіх банкнотах. Яно таксама не песціла творцаў. Каго — адносна, a каго і пякуча неадступна. Язэп Драздовіч, якому не хапала грошай нават на чарнілы i канверты. Эдгар По, што пражыў сваё кароткае жыццё — ад пачатку да скону — у нішчымніцы, а памёр, як апошні люмпен. Бальзак, што меў няшчасце люляць нейкія фінансавыя ілюзіі i фантазіі, якія заўсёды цярпелі фіяска...
Былі, праўда, спадчынна забяспечаныя Тургенеў, Флабэр, з пэўнага часу — Байран... Умеў атрымаць грошы — i немалыя — Сальвадор Далі... І Пікаса...
Аднак часцей за ўсё „ўменне жыць” не супадала з талентам. Як зазначаў у адным ca сваіх вершаў года Барыс Пастарнак: