Загінуў тут і другі. Міхаіл, камандзір атрада, былы курсант палкавой школы адной з часцей Чырвонай Арміі. Ён быў сур'ёзным, задумлівым, выглядаў старэйшым за свае дваццаць чатыры гады. I ўжо Люся расказвала неяк, што, калі яны аднойчы вярталіся ў атрад пасля бою, ён, дапамагаючы ёй выбрацца з мокрага снегу, раптам сказаў нечакана:
— Выжывеш, станеш настаўніцай — не забывайся: на дзяцей-сірот, Люся, ты многім можаш сагрэць жыццё.
— Чаму менавіта сірот, што табе прыйшло ў галаву? — запыталася яна здзіўлена.
— Таму што я сам дзетдомавец. Бацькоў сваіх нават не ведаю. А як дзецям патрэбна добрае слова, цеплыня чалавечая! — Ён падумаў, памаўчаў, а пасля, атрасаючы з кучаравых валасоў снег, дадаў: — Усім яна, цеплыня, патрэбная. А мы жывем у суровы час, мала яе навокал, адно толькі смерць ды кроў. А як хацелася б жыць па-добраму...
А праз тыдзень загінуў — загінуў у адным баі з Люсяй.
Разам з імі, у тым баі, загінуў і яшчэ адзін хлопец. Вясёлы, русы Віктар, аднекуль з-пад Кіева, быў тым адзіным чалавекам, з якім хацелася дачцэ маёй звязаць сваё жыццё. Можа — кажу «можа», бо і сама пэўна нічога не ведаю. Аб прыгожым сваім, крыху наіўным сяброўстве з ім мая Люся амаль не гаварыла, толькі неяк, у хвіліну шчырасці, ціха прызналася:
— Мама, мне здаецца, што гэта і ёсць мой суджаны. Але ж цяпор вайна, хіба можна думаць аб нечым іншым?
Я прамаўчала, хаця, пэўна, трэба было сказаць нешта ласкавае. Як жа скажаш тое ласкавае, калі першая, эгаістычна мацярынская, думка была: «А калі што здарыцца з ім, як жа Люся? Не, хай сапраўды пачакаюць!»
А чакаць ім ужо не было калі. Смерць ішла за імі, цікавала, выбірала, таму што яна любіць выбіраць лепшае, самае дарагое для нас... I, паміраючы ў партызанскім шпіталі, Віктар увесь час пытаўся ў медсястры, ці жывая Люся, забываючы, што пытаўся аб гэтым хвіліну назад:
— Скажыце, скажыце праўду!
Медсястра паўтарала, што яна жывая. Адкуль магла яна ведаць праўду? Віктар страціў прытомнасць у той момант, калі нахіліўся пад параненай Люсяй, а куля ўдарыла яго ў шыю, і ён упаў у мокры снег, а пасля поўз па полі, ужо без памяці, нібыта стараючыся дагнаць каня, які спалохана гойсаў па полі з санкамі, дзе ляжала яна, таксама, відаць, яшчэ жывая. Яе ўжо вывозілі з поля бою і вывезлі, але баец, што трымаў у руках лейцы, упаў мёртвы, і Віктар, спрабуючы прабіцца да яе, параненай, кінуўся ў поле, забыўшыся на вогненны шал, што бушаваў навокал...
— Люся — жывая? — пытаўся ён, і медсястра, хаваючы слёзы, адказвала, час ад часу адыходзячы да другіх параненых:
— Жывая, Віктар, жывая. Яе вынеслі...
Усіх іх бачу перад сабой, гэтых хлопцаў. Розныя, яны былі ў нечым вельмі падобныя, можа, тым, што ляжала на іх тварах суровая пячатка адказнасці. Маладыя, яны ўзвалілі на сябе цяжкую ношку — адказваць за жыццё іншых — і, канечне, павінны былі адчуваць сябе старэйшымі. Але ж якія на самай справе былі яны маладыя!
— Осіпавіч, дайце сваёй дачцэ добрага наганяю! — казаў мужу камандзір атрада, сустракаючыся з намі.— Лезе наперад, у самае пекла. Што ёй, жыць не хочацца?
Не, ёй хацелася жыцьі I іншым таксама. Помніцца, як Віктар, бянтэжачыся і гледзячы ўбок, папрасіў аднойчы, каб пашыла яму кашулю з белага парашутнага шоўку.
— Што, прыгожым хочаш быць? — узяла я белы мяккі кавалак. Хацелася пажартаваць, што для будучага зяця пастараюся, але глянула на яго твар і змоўчала. А ён адказаў толькі:
— Хачу.
Канечне, ён хацеў быць прыгожым, жаданым! Хацеў, таму што быў такі малады, таму што кахаў. Я пашыла яму кашулю — мяккі шоўк нібы абвіваў яго плечы, надаваў твару нейкае асаблівае святло. У ёй пайшоў ён у свой апошні бой, у ёй яго пахавалі...
Я не была на тых хаўтурах у Налібоцкай пушчы. Тут, пад самай Любчай, хавалі іншых — двух Міхаілаў. У аднаго твар быў гнеўным, суровым, нібыта ён яшчэ камандаваў, кіраваў боем. У другога — спакойным, адрачоным, бледным, а зверху падаў і падаў снег, і я з жахам глядзела, як падаюць і падаюць уніз сняжынкі, не таючы на твары, а нібыта камянеючы... Мы ведалі, што нашы адступілі, што Люсі няма ні сярод жывых, ні сярод мёртвых. Апошняе, што бачылі партызаны,— неслася ў снежным кругавароце падвода, у каня былі ашалелыя, невідушчыя вочы.
Фельчар тады змоўчаў, што рана ў Люсі была смяртэльная. А я думала пра тое, што калі б яна трапіла ў рукі ворагам, мая дачка, то... Далей баялася думаць, далей сэрца сціскалася нейкай цяжкай сутаргай, я адганяла ад сябе тыя думкі, глядзела на твары хлопцаў і зноўку бачыла іх — кожнага, твар за тварам! — жывымі, вясёлымі, такімі, якімі былі яны ў кароткім сваім жыцці, што сутыкнула ўсіх нас, парадніла, каб пасля разлучыць так бязлітасна і груба...