Але куды бегчы, куды схавацца?
Вялікі свет, шмат у ім дарог, але дзе тая, адзіная, якая прывяла б у каралеўства дабрыні, справядлівасці?
Быў той верш пра пакуты, пра гора, але лёгка, нібыта рухала ім нейкая нетутэйшая сіла, складаў яго Паўлюк. I было такое адчуванне, быццам апынуўся ён на вяршыні вялізнай гары, і стаіць там адзінока, і можа бачыць усе куткі зямныя. Здалося яму тады, і галава ад таго закружылася, што скрытае паказалася яму і слова яго здольна падняць кожнага, а крыкні ён зараз — абрушыцца на галовы ворагаў каменны град. Ад таго моцна, быццам біў нехта ў вялізны барабан, бухала сэрца, заліваліся чырванню шчокі і кожная жылка звінела, быццам быў сатканы ён, малы Паўлюк, з тонкіх моцных струн...
Цяпер ужо душа яго стала іншаю, цяпер не раскрываецца яна надта ні для радасці, ні для гора; зачарсцвела яна, пакрылася нейкай коркай, і перасталі нараджацца вершы, што так лёгка і свабодна струменіліся з яе.
Можа, таму і ідзе цяпер Паўлюк Багрым да ціхай Шчары, каб дапамагчы душы вярнуцца ў тое далёкае мінулае, абтрэсці, як асцюкі, гады, што ўпіліся ў яго намёртва і сагнулі магутную некалі спіну. Хочацца ўспомпіць, як гарэла скрозь шчыліны ў гумне чырвоная зара, як апякала босыя ногі раса... але памяць падказвае іншае, маўчыць усё ў ім, нібыта скаванае злой сілай, якая забрала ў яго дар слова.
За тыя вершы яго аддалі ў салдаты. Хоча не хоча Паўлюк, але карціны дзяцінства ўпарта зацягваюцца туманам, а рэзка, ясна выступае іншае.
Вось стаіць ён, выцягваючыся «ва фрунт», у шарэнзе такіх жа запалоханых навабранцаў, а нізкарослы белабрысы унтэр ідзе ўздоўж шарэнгі, упіваецца ў кожнага сваімі жоўтымі савінымі вочкамі. «Божа, пранясі! Пранясі, божа!» — пачынае маліцца Паўлюк, адчуваючы, як унутры ў яго ўсё заледзянела ад страху. Але жах, што свеціцца ў вачах, відаць, як бы прыцягвае да сябе ўзводнага. Той крочыць наперад... і магутны ўдар кулаком аглушае яго, але ў наступны момант, як бура, паднімаецца ў ім нянавісць. «За што?» — крычыць ён, здаецца, на ўвесь свет, але другі ўдар, мацнейшы, напаўняе рот крывёю, прымушае захлынуцца крыкам...
Пасля ён прызвычаіўся да ўдараў, умеў хутка адвесці ўбок галаву, каб не залівацца крывёй і саслабіць удар. Але ўсё роўна — не адставаў ад яго унтэр, відаць, адчуваў ён у зацятым маўчанні крошынскага навабранца нешта такое, што трэба было абавязкова забіць, затаптаць.
I зноў бачыць Багрым: вось, зашпільваючы на хаду аплік, трусіць ён па заледзянеламу пляцу. Круг першы, трэці, дваццаты... Упаў, паслізнуўшыся, сусед, але паднімаць яго нельга. Грубы крык б'е ў спіну, штурхае наперад. Трэба бегчы, бегчы, бегчы, цяжка перабіраючы пудовымі ботамі, а салёны пот залівае вочы, ноздры, руччамі сцякае за каўнер...
I так — дваццаць пяць неверагодна доўгіх гадоў, што змардоўвалі не толькі цела, але і забівалі душу — упарта, але незваротна. Страшныя, мёртвыя гады! Нішто не ўспамінаецца з таго часу, апроч нянавісці і страху перад днём, што наступіць заўтра. Ты жывеш і не жывеш, думаеш, але і думы не належаць табе, бо ты не маеш права думаць інакш як згодна з уставам! Ты — носьбіт чужой, варожай табе волі, і яна дзень за днём скручвае і нявечыць...
Пра вершы не прыходзілася і думаць. У першыя гады яшчэ спрабаваў запісваць нешта на кавалках паперы, якія даводзілася даставаць патаемна, з перасцярогай. Але паступова гэта рабілася ўсё цяжэй і цяжэй — пасля доўгага цяжкага дня напружваць сілы і памяць. Для каго, для чаго старацца, калі невядома, ці будзе ён жыць заўтра, ці павесіцца на салдацкім рэмені, як гэта рабілі некаторыя салдаты?
Але ён выжыў, вярнуўся на радзіму. Калі пасля дваццаці пяці гадоў выйшаў з лесу і ўбачыў крошынскія хаты — закалыхалася пад нагамі зямля, здавалася, прыпадзе зараз да яе, зямелькі, заплача горкімі і радаснымі слязьмі... Але не, не заплакаў. Нібыта сапраўды заледзянела, высахла ў ім душа.
Вось і зараз — сядзіць ён на беразе ракі, і здаецца: яшчэ крыху, і нахлыне на яго тое адчуванне, якое паспытаў некалі, пальюцца радкі, якімі выкажа ўсё, што набралася за гады ў сэрцы. Але не — пуста і глуха навокал, пуста і глуха ў ім самім, толькі сціскае сутаргай горла,— і зноў вяртаецца ён ў цёплую сваю хату ні з чым. Брыдзе пад дажджом без думак, без пачуцця.
У хаце крыху ачуньвае. Паволі здымае вільготную сярмягу, мех з галавы, развешвае ўсё каля печы. Павольна паднімае галаву і зноў кладзе яе на падушку маладая жонка — салодкія сны бачацца ёй у такую пару! Паўлюк моўчкі распранаецца, дзьмухае на лучыну і лезе на печ. Салодкае цяпло расцякаецца па целе, але сон таксама не прыходзіць.
Новыя твары ўстаюць перад ім — вось стаіць каля грубкі настаўнік, ксёндз Магнушэўскі. Не надта быў ён падобны на тых ксяндзоў, якія бачылі ў навакольных хлопах быдла. Гарадскія і дворныя наны называлі Магнушэўскага «мужычым прапаведнікам», а некаторыя сцвярджалі, што ён не ў сваім розуме. Іначай чаму ж і гаварыць стаў па-мужыцку, хаця раней, як вядома, вучыў дзяцей самога князя? Стаіць настаўнік, трымае ў руках кніжыцу, чытае з яе байку Эзопа, а за вокнамі парафіяльнай школы калываюцца на марозным ветры белыя ад шэрані дрэвы, згорбіўшыся, стаяць пад снегавымі шапкамі ўбогія сялянскія хаты, цікаўна зазірае ў акно чырванагруды снягір...