Але ў асноўным не працягваюцца рукі да кніжных паліц нават ва ўласнай кватэры, не кажучы пра бібліятэчныя кнігасховішчы.
Так думаў Васіль. Ён прыходзіў да гэтага марудна і таемна, прыходзіў унутрана, амаль не змяняўся ў знешніх сваіх праявах.
Працягваючы паглынаць адзін за адным фундаментальныя творы сусветнай, рускай і айчыннай літаратуры, са здзіўленнем, якое межавалася з недаўменнем і адчайным жахам, пераконваўся Сурмач у наступным. Усё, што адбывалася і адбываецца ў ягоным жыцці, даўно выяўлена, абагульнена, прадбачана і прапісана ў гэтых кнігах. За дзвесце, пяцьсот гадоў ані на каліва не зыначыўся чалавек, адны і тыя ж памкненні кіруюць ягонымі дзеяннямі. Усё, пра што натуральна разважаў Васіль ад самага маленства, пра што падспудна здагадваўся і не мог пэўна акрэсліць, што лавіў яго слых у гаворках звычайных людзей на вуліцах, у крамах, грамадскім транспарце – гэтакія бязладныя енкі зрэбнае праўды, – усё было даўным-даўно пачута, адлюстравана ў мастацкіх творах, складзена ў шматстайныя філасофскія сістэмы. Магутныя таленты, светлыя геніі разбіраліся ў чалавечай душы, спрабавалі яе змяніць да лепшага. І не здолелі. Ва ўсякім разе, Васіль анідзе не вычытаў пэўнага рэцэпта, як гэта зрабіць. Ясна выяўлялася адно: чалавек пакутуе і, найхутчэй, мукі яго непазбыўныя. Бо пакутуе ад свайго граху, а грэх уласцівы самой чалавечай прыродзе.
Непрывычны, наджыццёвы страх, па меры духоўнага росту, усё болей забіраў у свае цянёты Васіля. Вялікія веды, што спярша прыносілі высокую радасць, ужо спараджалі маркоту. “Свет не пераробіш, вынікам усяму – смерць!” – несціхана стукала ў скронях. Ён стаў баяцца смерці, бо пачаў пра яе разважаць. Гэтага не бывае, калі жывеш прывычным раслінным жыццём – як трава, дрэва, птушка нябесная.
Але насуперак чорным думанням, у абарону жыцця, з глыбіні абноўленай Васілёвай душы паўставала радаснае, хаця пакуль і туманнае: “Смерці няма!” Гэта пацвярджалі духоўныя вобразы любімых пісьменнікаў, значна жывейшыя за самага здаровага здаравілу-сучасніка. Гэта пацвярджалі іх жыццяпраўдныя творы, закладзенае там духоўнае святло. Святло, якое не меркне з цягам часу, не брыдзіцца ад ляжання стагоддзямі ў нетрах бібліятэчных сховішчаў. Не псуецца, як кніжныя вокладкі. Сапраўднае, незнішчальнае, бессмяротнае святло.
Васіль нібыта напраўду грэўся ягонымі промнямі.
І вось, напэўна, ад нязводнага і страснага жадання разабрацца, знайсці недасягальную залатую сярэдзіну, супаставіць рэальнае канечнае жыццё з Бясконцасцю, памірыць сябе вонкавага (грубага, цялеснага, хцівага, смяротнага чалавека) з сабой духоўным (існым і неўміручым) пачаў Васіль пісаць вершы. Намагаўся з іх дапамогай знайсці паразуменне з Сусветам.
10
Сурмач здрыгануўся. Гэта ліфт варухнуў у апошні раз трасамі, шчоўкнуў хітрамудрымі зашчапкамі і са скрыгатам адчыніў свае дзверы. Адтуль выплыла відная мажная кабета – супрацоўніца суседняга аддзела. Васіль якраз запісваў чарговы вершаваны радок у нататнік. Убачыўшы жанчыну, ён неяк падазрона замітусіўся, заёрзаў на месцы і ненатуральна загартаў блакнот: быццам бы шукаў патрэбны тэлефон ці прозвішча. Кабеціна адно зірнула на яго мімаходзь, як на мэблю, і панесла сваё шчодрае цела далей па калідоры. Сурмач чуў, як пастукала яна ў адны з дзвярэй, як адчыніла яе і з пытаннем: “Можна?” – увайшла ўнутр.
Праз пару хвілін, упэўніўшыся ў адсутнасці паблізу цікаўных, Васіль адшукаў у блакноце недакончаны верш і на ім засяродзіўся. Некаторы час ён хмурыў бровы, нервова пацепваў плячыма, пачынаў вадзіць алоўкам і тут жа перакрэсліваў свае пісьменніцкія намаганні. Кабета перашкодзіла яму дапісаць канец ужо мысленна занатаванага радка: збянтэжанасць, выкліканая яе паяўленнем, начыста выбіла з галавы рыфму. І як ні тужыўся затым самадзейны паэт, ніяк не мог прыгадаць раней знойдзеныя апошнія словы. Усё, што прыходзіла зараз у галаву, было крайне нязграбным і недарэчным, брыдзіла ўсю папярэднюю працу.
Між іншым, рабочы дзень ужо заканчваўся, і трэба было шыбаваць у свой сектар ды хоць апошнія паўгадзіны пакруціцца перад начальніцкім вокам – каб не залічылі ў прагульшчыкі. Да таго ж Сурмач пэўна ведаў, што Зоська Шальговіч даўно шнырыць па кабінетах па ягоную душу. А з Зоськай зараз трэба быць падробна зычлівым і памяркоўным. Апошнія два дні Васіль жыў, можна сказаць, на яе шыі.
Мы, як помніцца, развіталіся з ім пазаўчора паблізу заводскага інтэрната. Хлапчына пакіраваў туды, адно падпарадкоўваючыся жыццёвым абставінам, а зусім не з патрэбы плоці і, тым болей, памкненняў духу. А паколькі апоўначы ісці чужаком праз вахцёра было, мякка кажучы, немэтазгодна, то Васіль палез на другі паверх з двара – па пажарнай лесвіцы. Гэта быў даўно і добра асвоены ім пралаз: праз прачыненую заўсёды аконную створку мужчынскай прыбіральні ён трапляў у змрочны інтэрнацкі калідор. Дык вось, па неабходнасці скарыстаўшыся гэтым пралазам, Сурмач дашчэнту завэдзгаў новыя штаны Куліковага бацькі, парваў куртку і ў такім стане заявіўся да Зоські.