– Вы парадавалі мяне, малады чалавек, – нечакана выпаліў рэдактар, – і за гэта – шчырае вам дзякуй. – Ён абсалютна сур’ёзна падаў руку збянтэжанаму Васілю і парывіста з ім парукаўся. – Ведаеце, што мне даспадобы ў вашых вершах? Не тэхніка – яна ў вас кульгае. Не думка – за выключэннем некаторых месцаў, мысліце вы даволі традыцыйна… Галоўны ваш козыр – любоў да слова. Не тая саладжавая любоў да прыгожых гладзенькіх фраз, не імкненне фанабэрыцца сваім слоўнікавым запасам… Я маю на ўвазе любоў да слова як жывой стыхіі… Разумееце?
– Не зусім, – шчыра прызнаўся Сурмач.
– Так, мова – гэта рэальная стыхія, Васіль, – паясняў рэдактар. – І вы, мо самі таго не ўсведамляючы, адчуваеце, любіце і жывяце ў гэтай стыхіі. Больш за тое, як мне здалося – і яна, мова, вас любіць. Гэта – галоўнае для паэта! Паверце майму вопыту. Цяпер любяць казаць, што мова ёсць проста сродкам выяўлення чалавечай душы, як аловак, папера, кніга. Глупства! Мова – гэта сама душа народа. А для паэта яна з’яўляецца нейкай прасторай, дзе ён існуе, дзе ён чэрпае патрэбную жыццёвую энергію. Мы як бы падвойваемся: наша зямная палова есць, ходзіць, спіць, піша, выдае кнігі; а ў гэты час другая палова купаецца ў нейкім уяўным акіяне мелодый, вобразаў, рыфм і рытмаў, наўпрост не звязаных з нашымі зямнымі дзеяннямі. І бывае, памірае паэт у росквіце здароўя, таленту, сямейнага шчасця – заўчасна, трагічна, часам праз самагубства. І гадаюць тады людзі: чаму, як, за што? А прычына такая: захлынуўся ён, небарака, у тым неспасціжным акіяне, паглынула яго стыхія, паклікала да сябе…
Самавар закіпеў. Рэдактар напоўніў кубкі, над якімі адразу ж маляўніча заклубіўся пар.
– Скажыце, Алесь Хведаравіч, – Сурмач пасунуў да сябе кубак, – калі вы лічыце мову акіянам, то ў кожнага народа ёсць свой акіян – так выходзіць? І дзе яны, акіяны, мяжуюцца?
– Мяжуюцца? – пытальна зірнуў на суразмоўніка Месціч. – Хм… На філалагічным узроўні яны мяжуюцца па словах і словаспалучэннях, якія ўласцівыя суседнім, блізкім па культуры народам. У рускай і ўкраінскай мовах – вялікая доля аднолькавых і аднакаранёвых слоў. Тое ж самае ў выпадку ўкраінскай і беларускай, беларускай і рускай моў… Вось вам і граніцы. – Рэдактар узяў кубак з чаем у рукі. – На ўзроўні вобразаў, ідэй, мелодыкі граніцы моўных акіянаў палягаюць у слабадаступных нам, метафізічных, сферах. Тут ужо пераплятаюцца міфы народаў, міфы рэлігій і іх разгалінаванняў…
– А для чаго наогул столькі моў у свеце? Ці не прасцей было Усявышняму стварыць адну мову? Гэтак жа лягчэй паразумецца, хутчэй дасягнуць усеагульнага росквіту.
– Гэта вам так здаецца. – Алесь Хведаравіч хітра прыжмурыўся. – А дзе гарантыі, што чалавецтва пойдзе да росквіту?
– Ну як жа! Прагрэс… – развёў рукамі Васіль.
– Прагрэс, кажаце? А ці не ў нашым найпрагрэсіўнейшым стагоддзі надараліся самыя жудлівыя войны, самая бязлітасная тыранія, здатная захапіць увесь свет? Ці не ў гэтым цывілізаваным стагоддзі над чалавецтвам упершыню навісла нежартоўная пагроза самазнішчэння? – Рэдактар яўна разгарачыўся і за размовай сангвінічна жэстыкуляваў. – І вось тут, паважаны Васіль, спрацоўвае асноўная задума Усявышняга – размаітасць сусветных культур, моў, веравызнанняў. Яны (а мовы – найперш) здаўна з’яўляліся імунітэтам зямлі. Здаровая дзяржава – гэта жывы біялагічны арганізм. І спосаб распазнавання хваробатворных мікробаў для яго – мова. Мова здавён была заклікана выяўляць чужынцаў, іншаземцаў, ставіцца да іх з недаверам, не абіраць на кіруючыя пасады. Акрамя мовы, у чалавечага племя няма сродкаў для ідэнтыфікацыі народа. Калі тыранія ўзнікае на адной тэрыторыі, у адной дзяржаве – калі ўжо здарылася такая бяда, – то распаўзацца ёй па шматмоўным, рознакультурным свеце будзе тысячакроць цяжэй, чымся па аднароднай прасторы. Вось так, браце…
34
Рэдактар адставіў кубак і ўзяў са стала пачак цыгарэт.
– Закурым?
– Можна. – Васіль працягнуў руку.
Запалілі.
– Дык вернемся да асноўнай тэмы нашае гутаркі, – сказаў Месціч. – Літаратурная адоранасць, якая ў вас бясспрэчна мной выяўлена, часам не дапамагае, а, наадварот, перашкаджае літаратурнай кар’еры.
– Перашкаджае?
– У пэўнай ступені – так. Бо ў нашым хлуслівым грамадстве... Ды што там – у нашым: паўсюль! – Рэдактар узмахнуў рукою. – Думаеце, чаму гэтак рана і страшна памерлі Пушкін і Лермантаў?..
– Самалюбства. Абражаны гонар. Гэта кожны школьнік ведае.
– Гэта толькі вяршыні айсберга. А на самай справе… – Алесь Хведаравіч на колькі секунд задумаўся. – Вы паглядзіце, чым была культурная прастора Расеі да Пушкіна: неабжыты абшар, амаль дзікунства. На паўночным захадзе ўладарыў дух Шэкспіра, Гётэ, на поўдні ад іх вялікі Дантэ даўно ўжо рассеяў духоўны прыцемак… А на абсягу ад Варшавы да Камчаткі, ад Мурманска да Батума – цемра, туман, неруш, праз якія толькі ледзь-ледзь прабіваліся постаці Дзяржавіна, Жукоўскага. А прыйшоў гэты кучаравы юнак – і асвятліў сваім геніем духоўную глуш… Але ён быў адзін, дружа. Як мішэнь. І адразу ж актывізаваліся ўсе цемрашальскія сілы і паўсталі супраць Паэта. А сродкаў у таго чортавага племя багата, такіх сродкаў, што вокам іх не пабачыць ды не пачуць вухам. – Рэдактар гаварыў узрушліва. Ён пабляднеў і нібы агаліў сваю існасць. – Знішчылі яго, зніштожылі фізічна, бо іначай рот закрыць не маглі… Але запаліўся ад яго агню новы Паэт – Лермантаў. Многа зрабіў, мог бы непараўнальна болей. А затым ужо не агні, не вогнішчы – цэлыя духоўныя пажары ахапілі Расею: Дастаеўскі, Талстой, Чэхаў, Купрын – празаікі, якіх яшчэ не знаў свет! Неймаверны рывок – і расейская культура з адсталай ператвараецца ў перадавую. На гэтым каркасе, на гэтых глыбах-імёнах і дагэтуль стаіць і расейская і наша літаратура. Хочам мы таго ці не. Вось так, браце…