W obozie zagłady w Treblince nie było takich selekcji jak w Oświęcimiu, gdzie z reguły dziesięć procent przybywających rejestrowano jako siłę roboczą i tatuowano na lewym ramieniu niebieskim numerem. W Treblince nie było żadnych selekcji. A mordowano tam nie za pomocą szybko działającego gazu Cyklon-B, lecz spalinami dieslowskich silników.
Często opisywany fenomen u ocalonych z gett i obozów: męczy ich paraliżujący wstyd, że to właśnie im udało się przeżyć. Na ich barkach spoczywają góry zwłok – przyjaciele, rodzina, własne dzieci, prawie cały naród. I tak cierpią, ci oszczędzeni przez los, mękę niezawinionej winy, która nasila się, im bardziej wszystko oddala się w czasie.
Wiele z ofiar, które przeżyły, odczuwa strach przed niewinnym pytaniem: dlaczego przeżyłeś właśnie ty? (pytanie to zadają sobie sami). Ten, kto takie pytania zadaje, wbił sobie do głowy regułą, która rodzi poczucie winy: brutalni egoiści przeszli przez to piekło bez uszczerbku, zaś szlachetni i dobrzy ludzie zginęli. Tego typu myśli dowodzą głupoty i są wręcz obraźliwe.
Gdy czytam w tej książce o szynach kolejowych, o transportach, które szły do Treblinki, gdy myślą o pociągach śmierci do Oświęcimia, odzywa się stary bóclass="underline" dlaczego alianci, którzy przecież o wszystkim wiedzieli, nie zrzucili przynajmniej kilku bomb na tory oraz mosty kolejowe? Biała plama w historiografii… Jurgen Fuchs (znany niemiecki historyk) postawił kiedyś mądre, a zarazem naiwne pytanie: dlaczego zacni żołnierze Wehrmachtu nie zastrzelili tych kilku SS-manów i nie uwolnili Żydów z pociągów śmierci?
Krótko przed powstaniem w Getcie Warszawskim Władysławowi Szpilmanowi udało się przedostać do „aryjskiej” części Warszawy. Nie uczestniczył zatem w tym ostatnim, rozpaczliwym, zbrojnym akcie walki w getcie. Nie była to walka „na śmierć i życie”. Była to walka „na śmierć”. Walka o to, by umrzeć, walcząc.
Nie ma ofiar pierwszej bądź drugiej kategorii. Jedni umierali pośród skomlących ludzi w komorze gazowej, inni -jak głoszą słowa pieśni partyzanckiej z wileńskiego getta – „z pistoletem w dłoni…” Komuż wolno byłoby różnicować moralnie te ofiary?
Władysław Szpilman należy do obu kategorii – bojownika i ofiary: jak wynika z jego pamiętnika, brał bezpośredni udział w heroicznym ruchu oporu. Zaliczał się do tych, którzy w kolumnach byli codziennie wyprowadzani do pracy po „aryjskiej” stronie miasta. Szmuglował przy tym do getta nie tylko chleb i kartofle, ale również amunicje, dla bojowników żydowskich. Wspomina ten bohaterski czyn w szlachetny sposób – na marginesie.
Zauważyłem jeszcze jedno: autor nie zna uczucia mściwości. Powiedział mi kiedyś w Warszawie, gdy zmęczony podróżami pianistycznymi po świecie siedział przy swoim, już rozstrojonym fortepianie, jedno na wpół ironiczne, na wpół śmiertelnie poważne zdanie: „Jako młody człowiek studiowałem dwa lata muzyką w Berlinie. Nie mogą zrozumieć, co stało się z tymi Niemcami… byli przecież zawsze taaacy muzykalni!”
Książka ta doskonale charakteryzuje stosunki panujące w Getcie Warszawskim. Szpilman opowiada o wszystkim tak, że głębiej pojmujemy to, co już wcześniej podejrzewaliśmy: getta i obozy koncentracyjne z ich barakami, wieżami strażniczymi i komorami gazowymi nie były w żadnym razie ośrodkami odosobnienia kształtującymi szlachetne charaktery. Głód nie uszlachetnia.
Aby wyrazić to wprost: kto był łotrem, pozostał nim również za drutami kolczastymi. Ale nie było i na to żadnych reguł. Niejeden prymitywny złodziejaszek zachowywał się w getcie lub w obozie lepiej niż wykształceni i powszechnie szanowani obywatele.
Władysław Szpilman opisuje Holocaust oszczędną prozą o intensywności poezji. Sceną na Umschlagplatzu zapamiętam na zawsze: Władysław Szpilman znalazł się tam już po drugiej stronie granicy życia, wybrany do transportu w nieznane, o którym każdy wiedział, że oznacza pewną śmierć. Rodzice autora, on sam i trójka jego rodzeństwa dzielą między siebie śmietankowego cukierka pokrojonego na sześć części – ich ostatni wspólny posiłek. I ten zniecierpliwiony dentysta czekający na pociąg śmierci, i ten niesłychany dialog, który następuje później.
To hańba, która okryje nas wszystkich! – prawie krzyczał. – Dajemy prowadzić się na śmierć jak stado owiec! Gdybyśmy rzucili się w pól miliona ludzi na Niemców, rozbilibyśmy getto. Albo przynajmniej zginęlibyśmy tak, żeby nie stać się wstydliwą plamą w historii świata.
Niech pan spojrzy – powiedział [ojciec Szpilmana] i wskazał szerokim gestem tłum na Umschlagplatzu – nie jesteśmy żadnymi bohaterami. Jesteśmy tylko zwykłymi ludźmi i dlatego wolimy wybrać ryzyko dziesięcioprocentowej szansy na pozostanie przy życiu.
Jak to zawsze bywa w prawdziwej tragedii: i dentysta, i ojciec Szpilmana mieli racją. Tysiące razy Żydzi kłócili się między sobą o tę nierozwiązywalną kwestie, i będą to robić ich następne generacje. Myśląc o tym bardziej praktycznie: jak ci cywile – zagłodzeni i chorzy, kobiety, dzieci i starcy, zapomniani przez Boga i cały świat – mieli bronić się przed tak perfekcyjną machiną zagłady?
Mimo że niemożliwy – żydowski ruch oporu istniał! Walka zbrojna w Warszawskim Getcie i tysiące bohaterskich akcji żydowskich partyzantów dowodzą, że stawiano opór. Doszło do powstania w Sobiborze, a nawet w Treblince. Przypominam Lydię Vago i Sarę Ehrenhalt z Izraela, które przeżyły Oświęcim, pracując jako niewolnice dla niemieckiej fabryki amunicji „Union”, z której pochodził dynamit użyty do wysadzenia w powietrze krematoriów.
To normalne, że serce ocenia podłości rodaków o wiele surowiej niż przestępstwa innych zbrodniarzy. W rodzinie znacznie silniej odczuwa się wstyd za własną hańbą. Ale głowa nie może zapominać, że polscy „szmalcownicy” w Warszawie, kapo obozów koncentracyjnych, łowcy ludzi w żydowskiej policji w getcie, a nawet żydowscy donosiciele gestapo – wszyscy oni byli koniec końców ofiarami niemieckich faszystów.
Na początku historii ratuje Szpilmana od śmierci akurat jeden z takich przeklętych żydowskich policjantów. Na końcu zaś robi to jeden z oficerów armii Hitlera, który znajduje na wpół żywego pianistą w wyludnionych ruinach Warszawy i… nie zabija go. Kapitan Hosenfeld przynosi mu nawet do kryjówki jedzenie, pierzyną, a także płaszcz.
Brzmi to jak bajeczka z Hollywood, jest jednak prawdą: właśnie jeden ze znienawidzonych ludzi odgrywa w tej krwawej historii rolą anioła, który przynosi ratunek.
Ponieważ dla hitlerowskich Niemiec wojna tak czy inaczej była już przegrana, ukrywający się podaje przewidująco swojemu anonimowemu wybawcy ważną informacje,: „Gdyby panu przytrafiło się coś złego, a ja mógłbym pomóc, niech pan zapamięta: Władysław Szpilman – Polskie Radio”.
Od Władysława Szpilmana dowiedziałem się, że próbował szukać Hosenfelda od razu w 1945 roku, lecz bez rezultatu. Gdy dotarł do obozu, w którym Hosenfelda widział skrzypek Lednicki, przeniesiono go już gdzie indziej.
Losy kapitana Hosenfelda stanowią same w sobie niebywałą historię. Zmarł on w obozie jenieckim pod Stalingradem na rok przed śmiercią Stalina. W niewoli poddawano go ciężkim torturom, gdyż sowieccy oficerowie uważali jego opowieści o ratowaniu Żydów za szczególnie podejrzane kłamstwa. Doznał później kilku wylewów krwi do mózgu i pod koniec życia wegetował półprzytomny jak maltretowane dziecko, nie rozumiejące, za co je biją. Zmarł w stanie całkowitego załamania psychicznego.