Od strony Ogrodu Saskiego zbliżała się do naszej grupy młoda para. Oboje byli doskonale ubrani. Młoda kobieta wyglądała wspaniale. Nie mogłem od niej oderwać oczu. Jej uszminkowane usta śmiały się, kołysała lekko biodrami, a słońce złociście połyskiwało na jej blond włosach, stwarzając złudzenie błyszczącej wokół głowy aureoli. Gdy przechodzili koło nas, kobieta zwolniła kroku i wykrzyknęła:
– Popatrz, popatrz!
Mężczyzna nie zrozumiał. Spojrzał na nią pytająco. Wskazała na nas palcem:
Żydzi! Zdziwił się.
No i co? – wzruszył ramionami. – Czy to pierwsi, których widzisz?
Kobieta zaśmiała się z zażenowaniem, przytuliła do swego partnera i poszli dalej w kierunku targu. Po południu udało mi się pożyczyć od jednego z kolegów pięćdziesiąt złotych. Kupiłem kartofle i chleb, którego kawałek od razu zjadłem. Resztę chleba oraz kartofle zabrałem ze sobą do getta. Jeszcze tego samego wieczoru zrobiłem pierwszy interes w swoim życiu. Za chleb, kupiony za dwadzieścia złotych otrzymałem w getcie pięćdziesiąt. Kupione po trzy złote za kilogram kartofle sprzedałem po osiemnaście. Pierwszy raz od długiego czasu byłem najedzony, a ponadto miałem mały kapitał obrotowy na zakupy w dniu następnym.
Praca przy rozbiórce była monotonna. Getto opuszczaliśmy wcześnie rano i staliśmy do piątej po południu przy stosie cegieł, udając, że pracujemy. Kolegom czas się nie dłużył; zajęci byli kombinacjami związanymi z zakupem towaru, a także rozważaniami o tym, co kupić, jak przeszmuglować to do getta i tam najkorzystniej sprzedać. Kupowałem najprostsze tlqct^, aby zarobić na jedzenie. Jeśli o czymś myślałem, to tylko o moich najbliższych: gdzie teraz byli, do którego obozu ich zabrano i jak im się wiodło. Pewnego dnia przechodził koło naszej grupy mój stary przyjaciel. Był to Tadeusz Blumental, Żyd, który miał tak „aryjskie” rysy twarzy, że nie musiał przyznawać się do swojego pochodzenia i mógł żyć poza murami getta. Ucieszył się, gdy mnie zobaczył, a jednocześnie zmartwił się, widząc mnie w tak trudnym położeniu. Dał mi trochę pieniędzy i obiecał, że będzie się starał mi pomóc, że następnego dnia przyjdzie kobieta, która zaprowadzi mnie, gdyby udało mi się niepostrzeżenie uciec, do miejsca, gdzie będę mógł się ukryć. Kobieta ta przyszła rzeczywiście, ale niestety z wiadomością, że ludzie, u których miałem mieszkać, nie zgodzili się na ukrywanie Żyda.
Innego dnia dojrzał mnie, przechodząc przez plac, koncertmistrz Filharmonii Warszawskiej – Jan Dworakowski. Był szczerze poruszony, gdy mnie zobaczył. Ucałował mnie i zaczął wypytywać o los moich najbliższych. Gdy mu powiedziałem, że zostali wywiezieni z Warszawy, spojrzał na mnie – jak mi się wydawało – pełnymi współczucia oczami i otworzył usta, jakby chciał coś powiedzieć. W ostatniej chwili jednak się powstrzymał.
Co pan o tym sądzi?
Panie Władysławie! – Ciepło ogarnął mnie ramieniem. – Może lepiej, żeby znał pan prawdą… żeby pan na siebie uważał – zawahał się przez chwilę, uścisnął moją rękę i dalej mówił cicho, prawie szeptem – pan już ich nigdy nie zobaczy.
Szybko odwrócił się i odszedł. Przeszedł parą kroków, zawrócił i znów podszedł, żeby ucałować mnie na pożegnanie, ale nie miałem siły, by odpowiedzieć na jego serdeczność taką samą serdecznością. Podświadomie byłem pewny od samego początku, że niemieckie bajki o obozach dla Żydów z „dobrymi warunkami pracy”, które miały oczekiwać wywiezionych, były kłamstwem. Z niemieckich rąk mogliśmy spodziewać się tylko śmierci. Jednakże poddawałem się złudzeniu, jak i inni Żydzi w getcie, że mogło być inaczej, że tym razem obietnice Niemców będą uczciwe. Gdy myślałem o mojej rodzinie, próbowałem ją sobie wyobrazić wśród żywych -jeśli nawet w ciężkiej sytuacji, to jednak przy życiu – z nadzieją, że mimo wszystko pewnego dnia zobaczymy się znowu. Dworakowski zniszczył we mnie tę z trudnością utrzymywaną iluzję. Dopiero później miałem się przekonać, że miał w tym sporo racji; w decydującej chwili świadomość grożącej śmierci dodawała mi sił, aby się ratować.
Kolejne dni spędziłem jak w półśnie; rano mechanicznie wstawałem, mechanicznie poruszałem się, wieczorem mechanicznie rzucałem się na legowisko w magazynie mebli należących niegdyś do Żydów, który przydzielono Gminie i gdzie miałem swoje miejsce na nocleg. Jakoś musiałem nauczyć się żyć ze świadomością utraty matki, ojca, Haliny, Reginy oraz Henryka.
Rosjanie przeprowadzili nalot na Warszawę. Wszyscy chowali się do schronów. Niemcy byli oburzeni i wściekli, Żydzi zaś cieszyli się, mimo że nie wolno im było tego okazywać. Każdy huk spadających bomb rozchmurzał nasze twarze; stanowił on dla nas znak zbliżającej się pomocy i klęski Niemiec, która mogła przynieść nam jedyny ratunek. Nie schodziłem do żadnych schronów – było mi obojętne, czy będę żył, czy też zginę.
W tym okresie warunki pracy przy rozbiórce murów pogarszały się coraz bardziej. Przydzieleni nam teraz Litwini uważali, żebyśmy nie robili żadnych zakupów na rynku, a na głównej strażnicy przed powrotem do getta poddawano nas coraz dokładniejszym rewizjom. Pewnego popołudnia przeprowadzono nieoczekiwanie selekcję naszej grupy. Przed strażnicą ustawił się młody żandarm z założonymi rękami i zaczął nas sortować według systemu loteryjnego i własnego uznania; na lewo – śmierć, na prawo – życie. Mnie rozkazał iść na prawo. Tym z lewej strony kazał położyć się na ziemi, twarzą do dołu, i zastrzelił ich z rewolweru. Po upływie blisko tygodnia rozlepiono na ścianach getta zapowiedź nowej, ogólnej selekcji pozostałych jeszcze Żydów. Ze stu tysięcy – trzysta tysięcy już wywieziono – miało pozostać dwadzieścia pięć tysięcy – tylko niezbędni dla Niemców specjaliści i robotnicy.
Urzędnicy gminni mieli zebrać się w określonym dniu na dziedzińcu Gminy, reszta ludzi zaś w części getta pomiędzy ulicami Nowolipki i Gęsią. Dla bezpieczeństwa przed budynkiem Gminy ustawił się jeden z żydowskich policjantów, oficer Blaupapier, z pejczem w ręku. Bił własnoręcznie wszystkich, którzy próbowali wejść do środka.
Pomiędzy ludzi przeznaczonych do pozostania w getcie rozdano numerki na odpowiednio ostemplowanych karteczkach. Gmina miała prawo zatrzymać pięć tysięcy osób spośród swoich pracowników. Pierwszego dnia nie dostałem numerka, mimo to przespałem w rezygnacji całą noc, podczas gdy moi współtowarzysze prawie wariowali z trwogi. Następnego dnia miałem numerek już od samego rana. Ustawiono nas czwórkami i tak sformowani czekaliśmy, aż niemiecka komisja kontrolna z Untersturmfuhrerem Brandtem zechce przyjechać, by przeliczyć, czy przypadkiem nie za wielu z nas uniknie śmierci.
Czwórkami, równym krokiem, maszerowaliśmy otoczeni przez policję w kierunku bramy Gminy, by udać się na Gęsią, gdzie mieliśmy być zakwaterowani. Za nami pozostał tłum skazanych na śmierć, rzucających się to tu, to tam, krzyczących, płaczących i przeklinających nas za to, że jakimś cudem nam się udało, natomiast Litwini strzegący tej granicy pomiędzy życiem i śmiercią strzelali do nich, by ich w ten, wówczas normalny, sposób uspokoić. I tym razem dano mi szansę na przeżycie. Ale na jak długo?
11 „Hej strzelcy wraz!…”
A więc znów zmieniłem mieszkanie. Który to już właściwie raz, od czasu gdy wybuchła ta wojna i mieszkaliśmy na Śliskiej? Tym razem przydzielono mi pomieszczenie czy też raczej wyposażoną tylko w najpotrzebniejsze sprzęty domowe i prycze celą, którą miałem zajmować wspólnie z trzyosobową rodziną Próżańskich i z panią A., milczącą kobietą, która mimo że dzieliła z nami pokój, wiodła własne życie. Od razu pierwszej nocy miałem sen, który całkowicie pozbawił mnie wszelkich złudzeń. Wydawał mi się ostatnim potwierdzeniem przypuszczeń dotyczących losu mojej rodziny. Przyśnił mi się mój brat Henryk. Zbliżył się do mnie i nachylając się nad moją pryczą, powiedział: – Już nie żyjemy.