— Наперад, наперад! — закрычаў ён, ня чуючы сябе.
Зараз яны рухаліся на кукішках, выставіўшы вонкі толькі галовы, і пры кожным разрадзе Рэдрык бачыў, як доўгае валосьсе Арчыбальда ўстае дубка, і адчуваў, як тысячы іголачак утыкаюцца ў скуру твару. «Наперад, — манатонна паўтараў ён. — Наперад…» Ён ужо нічога ня чуў. Аднаго разу Арчыбальд павярнуўся да яго ў профіль, і ён убачыў вылупленае жахам вока, скошанае на яго, і белыя дрыжачыя вусны, і замазаную зелянінай потную шчаку; потым маланкі сталі біць так нізка, што ім даводзілася акунацца з галавой, зялёная сьлізь заклейвала рот, было цяжка дыхаць; хапаючы ротам паветра, Рэдрык вырваў з носа тампоны і выявіў раптам, што смурод зьнік, што паветра напоўненае сьвежым пранізьлівым пахам азону, а пара вакол станавілася ўсё гусьцейшай, або, можа быць, гэта пацямнела ў вачах, — і ўжо не відаць было пагоркаў ні справа, ні зьлева, нічога не было відаць, акрамя аблепленае зялёным брудам галавы Арчыбальда і жоўтых клубоў пары навокал.
Пройду, пройду, думаў Рэдрык. Ня ў першы раз, усё жыцьцё так, сам у дзярме, а над галавой маланкі, інакш ніколі і не было… І адкуль тут гэтае дзярмо? Столькі дзярма… з ґлузду зьехаць, колькі дзярма ў адным месцы, тут дзярмо з усяго сьвету… Гэта Сьцярвятнік, падумаў ён разьюшана. Гэта Сьцярвятнік тут прайшоў, гэта за ім засталося. Акулярык лёг справа, Пудзель лёг зьлева, і ўсё для таго, каб Сьцярвятнік прайшоў паміж імі, прайшоў і пакінуў за сабой усё сваё дзярмо… Так табе і трэба, сказаў ён сабе, хто ідзе сьледам за Сьцярвятнікам — той заўсёды глынае дзярмо. Ва ўсім сьвеце так. Іх занадта шмат, Сьцярвятнікаў, таму ніводнага месца і не засталося, усё пазагаджванае… Нунан — дурань: ты, маўляў, Рыжы, парушальнік раўнавагі, разбуральнік парадку, табе, Рыжы, пры любым парадку дрэнна, і пры дрэнным дрэнна, і пры добрым дрэнна, з-за такіх, як ты, ніколі ня будзе царства нябеснага на зямлі… Ды што ты ў гэтым разумееш, таўстун? Калі гэта я бачыў добры парадак? Калі гэта ты бачыў мяне пры добрых парадках? Я толькі ўсё сваё жыцьцё і бачу, як паміраюць Кірылы і Акулярыкі, а Сьцярвятнікі прапаўзаюць паміж іхнымі трупамі, па іх трупах і гадзяць, і гадзяць, і гадзяць…
Ён пасьлізнуўся на камені, што павярнуўся пад нагой, акунуўся з галавой, вынырнуў, убачыў зусім побач перакошаны, з вылупленымі вачыма твар Арчыбальда і раптам на імгненьне пахаладзеў: яму падалося, што ён страціў кірунак. Але ён ня страціў кірунку. Ён адразу ж зразумеў, што трэба ісьці вунь туды, дзе з жыжкі тырчыць чорная верхавіна каменя, хоць, акрамя гэтай верхавіны, не было відаць нічога ў жоўтым тумане.
— Стой! — закрычаў ён. — Трымай правей за камень!
Ён не пачуў свайго голасу, злавіў Арчыбальда за плячо і стаў паказваць рукой: трымайся правей за камень, галаву ўніз.
Вы мне за гэта заплаціце, падумаў ён. У каменя Арчыбальд нырнуў, i адразу ж маланка з трэскам ударыла ў камень, толькі распаленыя крошкі паляцелі. Вы мне за гэта заплаціце, паўтараў ён, апускаючыся з галавой і з усіх сілаў працуючы рукамі і нагамі. У вушах гулка раскаціўся новы ўдар маланкі. Я з вас усю душу вытрасу за гэта. Ён мімалётна падумаў: пра каго гэта я? Ня ведаю. Але хтосьці за гэта павінен заплаціць, хтосьці мне за гэта заплаціць! Пачакайце, дайце толькі дабрацца да шара, да шара мне дайце дабрацца, я гэтае дзярмо вам у глоткі ўваб’ю, я вам не Сьцярвятнік, я з вас спытаю па-свойму…
Калі яны выбраліся на сухое месца, на ўжо распаленую сонцам каменную крышанку, аглушаныя, вывернутыя навыварат, хістаючыся і чапляючыся адзін за аднаго, каб ня ўпасьці, Рэдрык убачыў аблуплены аўтафургон, праселы на восі, і цьмяна згадаў, што тут, каля гэтага фургона, можна аддыхацца ў цені. Яны залезьлі ў цень. Арчыбальд лёг на сьпіну і пачаў млявымі пальцамі расшпільваць на сабе куртку, а Рэдрык прываліўся заплечнікам да сьценкі фургона, выцер далонь аб друз і палез за пазуху.
— І мне, — прамовіў Арчыбальд. — І мне, містэру Шугарце…
Рэдрык быў уражаны, які ў гэтага хлапчука гучны голас, сербануў, заплюшчыў вочы, прыслухоўваючыся, як гарачая, усёачышчальная бруя праліваецца ў глотку і расьцякаецца па грудзях, глынуў яшчэ раз і працягнуў біклагу Арчыбальду. Усё, падумаў ён вяла. Прайшлі. І гэта прайшлі. Зараз суму пропісьсю. Вы думаеце, я забыўся? Не, я ўсё памятаю. Думаеце, я вам дзякуй скажу, што вы не ўтапілі мяне ў гэтым дзярме? Хрэн вам, а ня дзякуй. Цяпер вам канец, зразумела? Я нічога гэтага не пакіну. Цяпер я вырашаю. Я, Рэдрык Шугарт, пры сваім розуме і цьвёрдай памяці вырашацьму ўсё за ўсіх. А вы, усе іншыя, сьцярвятнікі, жабы, прышэльцы, кашчавыя, квотэрблады, зялёненькія, хрыпатыя, у гальштучках, у мундырчыках, чысьценькія, з партфэлямі, з прамовамі, з дабрадзействамі, з работадаўніцтвам, зь вечнымі акумулятарамі, зь вечнымі рухавікамі, з «камарынымі плешамі», са сьветлымі абяцанкамі, — хопіць, павадзілі вы мяне за нос, праз усё жыцьцё маё вялі мяне за нос, я ўсё, дурань, выхваляўся, што, маўляў, як хачу, так і раблю, а вы толькі падтаквалі, а самі, гады, перамігваліся і вялі мяне за нос, цягнулі, валаклі, празь дзярмо, праз турмы, праз корчмы… Хопіць! Ён адшпіліў рамяні заплечніка і прыняў з рук Арчыбальда біклагу.