Прайшоў некаторы час, і ў галаве сталі зьяўляцца больш ці менш зьвязныя думкі.
Ну вось і ўсё. Дарога адкрытая. Ужо зараз можна ісьці, але лепш, вядома, пачакаць яшчэ трошкі. «Мясарубкі» бываюць з фокусамі. Усё роўна падумаць трэба. Справа нязвычная — думаць, вось у чым бяда. Думаць — гэта значыць выкруціцца, абвесьці вакол пальца, сфінціць, зблефаваць, але ж тут гэта ўсё не пасуе.
Ну добра, Мартышка, бацька… Расплаціцца за ўсё, душу з гадаў выняць, хай дзярма пажаруць, як я… Ня тое, ня тое гэта, Рыжы… То бок тое, вядома, але што ўсё гэта значыць? Гэта ж лаянка, а ня думкі. Ён пахаладзеў ад нейкага страшнага прадчуваньня і, адразу пераступіўшы цераз мноства розных разваг, якія яшчэ прадбачыліся, злосна загадаў сабе: ты вось што, рыжая сволач, ты адсюль ня пойдзеш, пакуль не дадумаешся да справы, здохнеш тут побач з гэтым шарыкам, сасмажышся, згніеш, падла, але ня пойдзеш…
Божа, ды дзе ж словы тыя, думкі мае дзе? Ён з размаху ўдарыў сябе напаўрасчыненым кулаком па твары. Бо за ўсё жыцьцё ніводнай думкі ў мяне не было! Пачакай. Кірыл жа нешта казаў такое… Кірыл! Ён ліхаманкава корпаўся ва ўспамінах, усплывалі нейкія словы, знаёмыя і напаўзнаёмыя, але ўсё гэта было ня тое, таму што ня словы засталіся ад Кірыла, засталіся нейкія цьмяныя карціны, вельмі добрыя і абсалютна непраўдападобныя…
Подласьць, подласьць… І тут яны мяне абвялі, бяз мовы пакінулі, гады… Шпана… Як быў шпаной, так шпаной і састарыўся… Вось гэтага не павінна быць, ты чуеш? Каб на будучыню гэта раз і назаўсёды было забаронена! Чалавек народжаны, каб думаць (гэта Кірыл, нарэшце!..). Толькі я ж у гэта ня веру. І раней ня верыў, і цяпер ня веру, і для чаго чалавек народжаны, ня ведаю. Нарадзіўся — вось і народжаны. Кормяцца хто як папала. Хай мы ўсе будзем здаровыя, а яны няхай усе падохнуць. Хто — мы? Хто яны? Гэта ж ясьней за яснае. Мне добра — Барбрыджу дрэнна, Барбрыджу добра — Пудзелю дрэнна. Хрыпатаму добра — усім дрэнна, і самому Хрыпатаму дрэнна, ён толькі, дурань, уяўляе, што здолее як-небудзь своечасова выкруціцца… Госпадзе, гэта ж каша, каша! Я ўсё жыцьцё з капітанам Квотэрбладам ваюю, а ён усё жыцьцё з Хрыпатым ваяваў і ад мяне, балвана, толькі аднаго й хацеў — каб я сталкерства кінуў. Але як жа мне было сталкерства кідаць, калі сям’ю карміць трэба? Працаваць ісьці? А я не хачу на вас працаваць, нудзіць мяне ад вашае працы, можаце вы гэта зразумець? Я так мяркую: калі чалавек працуе, ён заўжды на кагосьці працуе, нявольнік ён — і больш нічога, а я заўсёды хацеў сам, каб на ўсіх паплёўваць…
Ён дапіў рэшткі каньяку і з усіх сілаў шпурнуў пустую біклагу аб зямлю. Біклага падскочыла, бліснуўшы на сонцы, і адкацілася кудысьці — ён адразу забыўся на яе. Зараз ён сядзеў, закрыўшы вочы рукамі, і спрабаваў ужо не зразумець, не прыдумаць, а хоць бы ўбачыць што-небудзь, як яно мае быць, але зноў бачыў толькі лычы, лычы, лычы… зялёненькія, бутэлькі, кучы рызьзя, якія былі калісьці людзьмі, слупкі лічбаў… Ён ведаў, што ўсё гэта трэба зьнішчыць, ён хацеў гэта зьнішчыць, але здагадваўся, што калі ўсё гэта будзе зьнішчана, то не застанецца нічога. Роўная голая зямля. Ад бясьсільля і роспачы яму зноў захацелася прытуліцца сьпіной і адкінуць галаву. Ён падняўся, машынальна абтрос штаны ад пылу і пачаў спускацца ў кар’ер.
Смаліла сонца, перад вачыма плавалі чырвоныя плямы, дрыжала паветра на дне кар’еру, і ў гэтым дрыгаценьні здавалася, быццам шар прытанцоўвае на месцы, як буй на хвалях. Ён прайшоў паўз коўш, забабонна падымаючы ногі вышэй і сочачы, каб не наступіць на чорныя кляксы, а потым, увязаючы ў рыхласьці, павалокся наўскасяк цераз увесь кар’ер да танцуючага і мігатлівага шара. Увесь ён быў пакрыты потам, задыхаўся ад сьпёкі, і ў той жа самы час марозныя дрыжыкі прабіралі яго, ён тросься буйной трасцай, як з пахмельля, а на зубах рыпеў прэсны крэйдавы пыл. І ён ужо больш не спрабаваў думаць. Ён толькі паўтараў сам сабе з адчаем, як малітву: «Я жывёла, ты ж бачыш — я жывёла. У мяне няма слоў, мяне не навучылі словам, я ня ўмею думаць, гэтыя гады ня далі мне навучыцца думаць. Але калі ты насамрэч такі… усемагутны, усясільны і ўсё разумееш, то разьбярыся! Зазірні ў маю душу, я ведаю — там ёсьць усё, што табе трэба. Павінна быць. Бо душу я ніколі й нікому не прадаваў! Яна мая, чалавечая! Выцягні сам зь мяне, чаго ж я хачу, — бо ня можа ж быць, каб я хацеў кепскага!.. Будзь яно ўсё праклятае, бо я нічога не магу прыдумаць, апрача гэтых ягоных слоў — «ШЧАСЬЦЕ ДЛЯ ЎСІХ, ЗАДАРАМ, І ХАЙ НІХТО НЯ СЫДЗЕ ПАКРЫЎДЖАНЫМ!»