Раздзел ХVII
Не буду расказваць пра тое, што адбывалася ў суседнiх клетках на працягу наступных тыдняў. Я ўгадаў: малпы вырашылi вывучаць сексуальнае жыццё людзей i ўзялiся за справу з уласцiвай iм метадычнасцю. Чаго толькi яны не выдумлялi, каб пары сыходзiлiся! Калi ж хто-небудзь упарцiўся, то яго хутка прымушалi падпарадкавацца ўколамi пiк.
Я i сам пачаў рабiць сякiя-такiя назiраннi, разлiчваючы папоўнiць iмi рэпартаж, якi я ўсё яшчэ спадзяваўся надрукаваць пасля свайго вяртання на Зямлю. Але мне гэта хутка надакучыла, бо нiчога асаблiва пiкантнага я так i не заўважыў. Нiчога, калi не лiчыць дзiўнага спосабу заляцання, якiм карыстаўся мужчына, перш чым наблiзiцца да жанчыны. Гэта было нешта накшталт танца, вельмi падобнага на шлюбны танец некаторых птушак. Мужчына павольна i няўпэўнена пачынаў хадзiць вакол жанчыны, ступаючы крок уперад, потым назад, пасля ўбок. Гэтак ён кружляў, паступова звужаючы кругi, у цэнтры якiх была нерухомая жанчына - яна толькi паварочвалася на месцы да яго тварам. Я не раз назiраў за гэтай цiкаўнай цырымонiяй: асноўныя фiгуры рытуалу заўсёды заставалiся нязменныя, мянялiся зрэдку хiба што дэталi. Што ж датычыць самой блiзкасцi, то як я нi саромеўся спачатку, мiжволi назiраючы за ёю, але праз нейкi час зусiм ужо не зважаў на такiя сцэны, якiя цяпер для мяне нiчым не адрознiвалiся ад любых iншых. Больш за ўсё ўражвалi мяне ва ўсiм гэтым педантызм i скрупулёзнасць малпаў, якiя абсалютна спакойна праводзiлi назiраннi, не забываючыся зафiксаваць у сваiх блакнотах нiводнай падрабязнасцi.
Вядома, ад мяне малпы не дачакалiся анiчога. Зразумеўшы, што я не збiраюся аддавацца гэтым гульням, нашыя вартаўнiкi-гарылы ўзялi сабе ў галаву, што могуць дамагчыся свайго гвалтам, i пачалi падганяць мяне да Новы, паколваючы дзiдамi, як звычайную жывёлiну, - мяне, Улiса Меру, чалавека, створанага паводле ўзору i падабенства боскага! Я адбiваўся як мог. Але гэтыя жывёлы не адступалiся, i невядома, што б са мною сталася, калi б не з'явiлася Зiра, якой яны далажылi пра мае дзiўныя паводзiны.
Шымпанзэ надоўга задумалася, потым падышла да клеткi, паглядзела на мяне сваiмi цудоўнымi разумнымi вачыма i загаварыла, пагладжваючы мяне па галаве. Думаю, сэнс яе слоў быў прыблiзна такi:
- Бедны смешны чалавечак! Якi ж ты дзiўны! Ну хiба нармальныя людзi так сябе паводзяць? Паглядзi на iншых вакол сябе! Зрабi тое, чаго ад цябе чакаюць, i ты будзеш узнагароджаны.
Яна выняла з кiшэнi кавалачак цукру i працягнула яго мне. Я быў у адчаi! Значыцца, i яна лiчыць мяне жывёлiнай, хiба што трохi больш кемлiвай за астатнiх. Я раз'юшана пакруцiў галавою i забiўся ў кут клеткi, як мага далей ад Новы, якая глядзела на мяне ў поўным недаўменнi.
Думаю, справа тым бы i скончылася, калi б якраз у гэты самы момант не з'явiўся стары Заюс, варожа настроены да любых поглядаў, апроч сваiх, як нiколi. Ён прыйшоў пацiкавiцца вынiкамi вопытаў i, як зазвычай, спытаўся спачатку пра мяне. Зiра была вымушана далажыць яму пра маю ўпартасць. Раззлаваўшыся, арангутан, заклаўшы рукi за спiну, забегаў перад клеткаю, але праз якую хвiлiну загадаў нешта ўладна вартаўнiкам. Зарам i Занам адчынiлi клетку, вывелi з яе Нову, узамен пасадзiўшы да мяне мажную матрону. Пракляты Заюс з яго тупым педантызмам вырашыў памяняць мне партнёра па эксперыменце.
Але гэта не было яшчэ сама горшае, я нават не паспеў падумаць пра сябе. Я з трывогаю праводзiў вачыма сваю сяброўку. Нарэшце я з жахам убачыў, як Нову ўпiхнулi ў клетку насупраць маёй, да шыракаплечага дзецюка, сапраўднага бамбiзы з валасатымi грудзьмi, якi адразу ж падскочыў да Новы i пачаў таптацца вакол яе, з iмпэтам выконваючы апiсаны мною любоўны танец.
Ледзь я ўсвядомiў, чаго хоча гэты варвар, як усе мае мудрыя рашэннi ўмомант вылецелi з галавы. Я страцiў галаву i зноў павёў сябе як вар'ят. Проста з глузду з'ехаў, такi быў раз'юшаны! Я рыкаў i ўлюлюкаў не горш за людзей Сароры. Гэтаксама ж, як i яны, кiдаўся ў лютасцi на краты, з пенаю на вуснах грыз iх, скрыгатаў зубамi - карацей, паводзiў сябе як сама сапраўдная жывёлiна.
Але яшчэ больш нечаканы быў вынiк майго прыпадку. Убачыўшы мяне такiм, Заюс раптам усмiхнуўся. Упершыню ён быў задаволены мною. Нарэшце я паводзiў сябе як тыповы чалавек. Заюс акрыяў: яго тэорыя перамагла. Арангутан прыкметна палагоднеў i нават задаволiў просьбу Зiры адмянiць свой загад i даць мне апошнi шанц. З маёй клеткi вывелi таўшчэзную матрону, вярнуўшы да мяне Нову, перш чым бамбiза паспеў да яе дакрануцца. Малпы адышлi ад клеткi i пачалi ўважлiва назiраць за намi.
Што тут яшчэ сказаць? Усе гэтыя хваляваннi зусiм зламалi мяне. Я адчуваў, што не змагу бачыць маю нiмфу ўзятай iншым мужчынам. Заставалася толькi скарыцца перад хiтрасцю арангутана, якi, пасмейваючыся, святкаваў перамогу. Я зрабiў першае нясмелае па.
Але, я, цар усяго iснага, пачаў кружляць вакол маёй прыгажунi! Я, чалавек, вянец тысячагадовае цывiлiзацыi! Перад усiмi гэтымi малпамi, што пажыралi мяне вачыма, перад старым арангутанам, што дыктаваў сакратарцы свае разважаннi, перад шымпанзэ, якая задаволена ўсмiхалася, перад гарыламi, твары ў якiх так i расплылiся ва ўхмылках! Я апраўдваўся ў душы, што ва ўсiм вiнаватыя злыя метамарфозы касмiчных прыгодаў. Цяпер ужо я пэўна ведаў: ёсць у нябёсах i на планетах багата такога, чаго i не снiлася мудрацам! Я, Улiс Меру, таптаўся вакол жанчыны, быццам паўлiн, выконваючы любоўны абрад.
ЧАСТКА ДРУГАЯ
Раздзел I
Цяпер я мушу прызнацца, што вельмi лёгка прыстасаваўся да жыцця ў клетцы. З пункту погляду матэрыяльнага мне не было чаго i жадаць: удзень малпы выконвалi любыя мае прыхамацi, уначы я дзялiў падсцiлку з адною з прыгажэйшых жанчын сусвету. Я так звыкся са сваiм становiшчам, што на месяц перастаў заўважаць усю яго недарэчнасць i не рабiў нiякiх спроб пакласцi яму канец. Адзiнае, што я тады зрабiў, гэта вывучыў яшчэ некалькi слоў малпавай мовы. Я не спрабаваў больш наладзiць кантакт з Зiраю, так што калi раней яна i адчувала ўва мне наяўнасць свядомасцi, дык цяпер, напэўна, згадзiлася з Заюсам i глядзела на мяне як на чалавека сваёй планеты, iнакш кажучы, як на жывёлiну, можа, i не бязглуздую, але ж нiяк не адухоўленую.
Мая перавага над астатнiмi палоннымi, якой я не выяўляў больш да такой ступенi, каб палохалiся вартаўнiкi, зрабiла мяне важнаю персонаю. Гэтая акалiчнасць, мушу прызнацца, на мой сорам, поўнасцю задавальняла маё самалюбства, i нават напаўняла мяне гонарам. Зарам i Занам абыходзiлiся са мною па-сяброўску: iм падабалася, калi я iм усмiхаўся, рагатаў цi прамаўляў асобныя словы. Пераспрабаваўшы на мне ўсе класiчныя тэсты, яны старалiся вынайсцi новыя, больш складаныя, i мы разам радавалiся, калi мне ўдавалася вырашыць пастаўленую задачу. Яны нiколi не забывалiся прынесцi мне якi-небудзь ласунак, i я ахвотна дзялiўся iм з Новаю. Мы лiчылiся прывiлеяванай параю. Аслеплены, я ўяўляў, нiбыта мая сяброўка ўсведамляе, што ўсiм гэтым яна абавязана маiм талентам, i большую частку часу выпiнаўся перад ёю.
Але праз некалькi тыдняў мне стала моташна. Можа, вiнаватыя былi вочы Новы, якiя здалiся мне тады асаблiва бязглуздымi, а можа, кавалачак цукру, якiм мяне пачаставала Зiра, раптам здаўся горкiм? Я пачырванеў ад сораму, усвядомiўшы, што гатовы ўжо быў, апусцiўшыся, скарыцца. Што падумае пра мяне прафесар Антэль, калi ён выпадкова ўцалеў i знойдзе мяне ў такiм стане? Толькi адна гэтая думка была ўжо мне невыносная, i я цвёрда вырашыў адразу ж, неадкладна, пачаць паводзiць сябе як належыць цывiлiзаванаму чалавеку.
Пагладжваючы ў знак удзячнасцi лапку Зiры, я асцярожна завалодаў яе блакнотам i ручкаю i, не звяртаючы ўвагi на яе ласкавыя папрокi, усеўся на салому i пачаў маляваць Нову. Я няблага некалi маляваў, дый мадэль мяне натхняла, i мне ўдалося зрабiць прыстойны эскiз, якi я працягнуў шымпанзэ.
Зiра расхвалявалася: усе яе сумненнi на мой конт умомант адрадзiлiся. Пысачка ў яе пачырванела, яна не ў сiлах была суняць дрыготку. Скарыстаўшы яе разгубленасць, я ўладна працягнуў руку па блакнот, i гэтым разам яна аддала яго мне самахоць. I як гэта я дагэтуль не мог звярнуцца да такога простага спосабу?!
Прыгадаўшы свае школьныя веды, я начарцiў трохкутнiк з тэарэмы Пiфагора. Выбар мой быў невыпадковы. У юнацтве я чытаў адну навукова-фантастычную аповесць, у якой стары вучоны выкарыстоўваў геаметрычныя фiгуры, каб усталяваць кантакт з разумнымi iстотамi iншага свету. У час пералёту я неяк загаварыў пра гэта з прафесарам Антэлем, i ён нават адобрыў такi метад. Згадваю, ён яшчэ дадаў, што геаметрыя Эўклiда - суцэльная памылка, i менавiта таму яна павiнна быць агульнапрынятаю ва ўсiх сусветах.