- Мозг малпы, - працягвала Зiра, - развiваўся, ускладняўся i ператварыўся нарэшце ў орган мыслення, у той час як мозг чалавека не зведаў нiякiх змен.
- Але чаму такога развiцця дасягнуў менавiта мозг малпы?
- Натуральна, галоўную ролю адыграла мова. Але чаму малпы загаварылi, а людзi не? На гэты конт погляды вучоных разыходзяцца. Адны бачаць у гэтым волю творцы, другiя сцвярджаюць, што розум у малпаў эвалюцыянiраваў перш за ўсё дзякуючы наяўнасцi чатырох рухавых канечнасцяў. Магчыма, што чалавек з яго дзвюма рукамi i кароткiмi няспрытнымi пальцамi з самага пачатку апынуўся ў нявыгадным становiшчы: ён не мог прагрэсiраваць, набываць дакладнае ўяўленне пра навакольны свет. З гэтае ж прычыны людзi нiколi не ўмелi спрытна карыстацца прыладамi... Урэшце, магчыма, ён i спрабаваў навучыцца гэтаму ў пачатку сваёй эвалюцыi... Выяўлены цiкавыя знаходкi. Якраз цяпер у гэтым накiрунку вядзецца багата даследаванняў. Калi ты цiкавiшся гэтым, я пазнаёмлю неяк цябе з Карнэлiем. Ён разбiраецца ў гэтых пытаннях лепш за мяне.
- А што за Карнэлiй?
- Мой жанiх, - адказала Зiра, пачырванеўшы. - Вялiкi, сапраўдны вучоны.
- Шымпанзэ?
- Ну вядома!.. Дык вось, я асабiста ўпэўненая: той факт, што мы чатырохрукiя, адыграў у нашай духоўнай эвалюцыi велiзарную ролю. Гэта дазволiла нам спачатку ўзняцца на дрэвы i такiм чынам асвойтацца ў трохмернай прасторы, у той час як чалавек, прывязаны да зямлi праз сваю фiзiчную недасканаласць, чэзнуў на адной плоскасцi. Потым мы стварылi розныя прылады, зноў жа таму, што маглi ўдала iмi карыстацца. Пачаўся прагрэс, i такiм чынам мы дасягнулi вяршынь розуму.
На Зямлi я часта чуў, як абсалютна процiлеглыя доказы прыводзiлi для тлумачэння перавагi чалавека над астатнiмi жывёламi. Аднак, падумаўшы, я вырашыў, што разважаннi Зiры нi кроплю не менш пераканаўчыя за нашыя.
Я хацеў прадоўжыць гэтую размову, на языку ў мяне круцiлiся сотнi пытанняў, але тут нас перапынiлi Зарам i Занам, якiя прынеслi ежу для вячэрняй кармёжкi. Зiра шэптам пажадала мне: "Дабранач!" - i пайшла.
Я зноў застаўся ў клетцы сам-насам з Новаю. Мы паелi. Гарылы пайшлi, патушыўшы за сабою ўсе лямпы, апрача начнiка над дзвярыма, ад якога лiлося цьмянае святло. Я глядзеў на Нову, раздумваючы пра ўсё, што зведаў за гэты дзень. Нова, натуральна, ненавiдзела Зiру, i мае гамонкi з шымпанзэ раз'юшвалi яе. Спачатку яна як магла выказвала сваю незадаволенасць, спрабуючы перашкодзiць нам: станавiлася памiж мною i Зiраю, скакала па клетцы, вырывала з падсцiлкi пучкi саломы i кiдала iх у галаву разводнiцы. Каб утаймаваць яе, я быў вымушаны выкарыстаць сiлу. Атрымаўшы ад мяне некалькi звонкiх плескачоў, Нова нарэшце супакоiлася. Я дазволiў сабе такi недалiкатны жэст мiжволi i пазней шмат з-за гэтага перажываў, аднак Нова, здавалася, не сердавала зусiм.
Разумовае напружанне, якога вымагалi ад мяне тэорыi эвалюцыi, распрацаваныя малпамi, забрала ў мяне ўсю сiлу. Так што я быў толькi рады, калi ўбачыў, што, наблiзiўшыся, Нова пачала лашчыць мяне. Ласкi яе былi паўчалавечыя, паўжывёльныя: за ўвесь гэты час, пераймаючы адно аднаго, мы вынайшлi спосаб любоўных гульняў, якi ўвабраў у сябе часткова звычаi цывiлiзаваных зямлян i дзiкуноў Сароры.
Раздзел III
Для мяне гэта быў асаблiвы дзень. Паддаўшыся нарэшце маiм просьбам, Зiра згадзiлася вывесцi мяне з Iнстытута вышэйшай фiзiялогii - так называлася нашая ўстанова - на прагулку па горадзе.
Яна рашылася на гэта пасля доўгiх ваганняў. Спатрэбiлася багата часу, каб яна прывыкла лiчыць мяне разумнай iстотаю. Пакуль яна заставалася са мною, ёй гэта было няцяжка, але потым Зiру зноў адольвалi сумненнi. Паспрабуйце ўявiць сябе на яе месцы! Мае расказы пра людзей, а галоўнае, пра малпаў Зямлi абурылi яе - iнакш i быць не магло. Пазней Зiра прызналася, што доўгi час ёй больш хацелася бачыць ува мне чараўнiка цi шарлатана, абы толькi не прызнаваць прыведзеныя мною факты. Аднак пад нацiскам шматлiкiх удакладненняў i доказаў яна канчаткова паверыла ў мяне i нават пачала абдумваць планы майго вызвалення, справы, дарэчы, зусiм не простай, як яна мне растлумачыла. А пакуль што яна прыйшла за мною неўзабаве пасля поўдня, каб вывесцi мяне на шпацыр.
Пры адной толькi думцы, што я зноў убачу неба над галавою, сэрца маё так i закалацiлася, але я прыкметна астыў, калi ўбачыў, што Зiра збiраецца весцi мяне на ланцужку. Гарылы выцягнулi мяне з клеткi, бразнуўшы дзвярыма перад носам у Новы, i надзелi мне на шыю скураны ашыйнiк з прымацаваным да яго надзейным ланцугом. Зiра схапiла свабодны канец ланцуга i павяла мяне да выйсця пад улюлюканне Новы, якое раздзiрала мне душу. Ахоплены жалем, я пачаў супакойваць яе сяброўскiмi жэстамi, але, заўважыўшы гэта, шымпанзэ засердавала i, надта не цырымонячыся, тузанула за ланцуг. З тае пары як Зiра ўпэўнiлася, што ў мяне малпiн розум, мая сувязь з гэтай дзяўчынаю шакiравала яе.
Але калi мы засталiся адны ў паўцёмным пустым калiдоры, яе дурны настрой прайшоў.
- Напэўна, людзi Зямлi не прывыклi, - спыталася яна, смеючыся, - каб iх вось так прагульвала на павадку малпа?
Я запэўнiў яе, што ў нас такога не ўбачыш. Папрасiўшы прабачэння, Зiра растлумачыла, што некаторых прыручаных людзей можна вадзiць па вулiцах, не баючыся скандалу, але будзе спакайней, калi я застануся на ланцугу. Пазней, калi яна пераканаецца ў маёй паслухмянасцi, я, магчыма, змагу прагульвацца з ёю i без ланцуга.
Потым яна забылася, хто я такi - з Зiраю гэта здаралася, - i засыпала мяне iдыёцкiмi настаўленнямi:
- Не надумайся толькi кiдацца на мiнакоў або скалiць зубы... I божа цябе баранi падрапаць якое-небудзь даверлiвае дзiця, калi яно захоча пагладзiць цябе. Я не надзела табе наморднiк, аднак...
Але тут Зiра з рогатам спынiлася.
- О, прабач мне, прабач! - усклiкнула яна. - Я ўвесь час забываюся, што ты разумны, як малпа...
Яна па-сяброўску паляпала мяне па плячы, просячы прабачэння. Яе весялосць прыцiшыла злосць, якая пачала ўжо закiпаць ува мне. Мне заўсёды было прыемна чуць, як смяялася Зiра. Згадваючы Нову, якая ўсё яшчэ не магла выказваць гэтак сваю радасць, я толькi ўздыхаў. Неўзабаве весялосць шымпанзэ перадалася i мне. У паўзмроку калiдора рысы Зiры былi амаль нябачныя - я бачыў толькi яе белую пысачку. Зiра надзела яркую сукенку, а на галаву нацягнула студэнцкi каўпачок, якi закрываў яе вушы. На iмгненне я нават забыўся, што гэта малпа, i ўзяў яе пад руку. Гэта здалося ёй натуральным, i яна не запярэчыла. Так, прыцiснуўшыся адно да аднаго, мы прайшлi некалькi метраў. Але ў канцы калiдора было бакавое акно, i, спынiўшыся перад iм, Зiра жыва вызвалiла руку i адштурхнула мяне. Пасур'ёзнеўшы, яна нацягнула ланцуг.
- Ты не павiнен гэтага рабiць, - сумна сказала яна. - Па-першае, я заручаная i...
- Ты заручаная?!
Недарэчнасць гэтай заўвагi, зробленай у сувязi з маiм нявiнным сяброўскiм жэстам, мы адчулi адначасна. Пысачка ў Зiры паружавела, i яна паправiлася:
- Я хачу сказаць, што нiхто не павiнен падазраваць, якая твая сапраўдная сутнасць. Гэта ў тваiх iнтарэсах, павер мне.Я пакорлiва пацягнуўся ўслед за ёй на ланцугу. Мы выйшлi з будынка. Швейцар iнстытута, здаравенны самец-гарыла ў мундзiры, ветлiва пакланiўшыся Зiры, правёў мяне насмешлiвым позiркам. На вулiцы я ажно хiстацца пачаў: пасля трох месяцаў зняволення ў мяне ад гарадской мiтуснi i ззяння Бетэльгейзе кружылася галава. Я з усяе сiлы ўдыхаў цёплае паветра, чырванеючы ад сораму за тое, што iду па горадзе голы. У клетцы я прызвычаiўся да поўнай адсутнасцi адзежы, але тут, на вачах у мiнакоў-малпаў, якiя нязмушана разглядвалi мяне, зноў адчуў непрыстойнасць свайго выгляду. Зiра катэгарычна адмовiлася даць мне адзежу, сцвярджаючы, што тады я буду выглядаць яшчэ больш недарэчна, бо буду падобны на дрэсiраванага чалавека, з тых, што паказваюць на кiрмашах. I, вядома, яна мела рацыю. Калi мiнакi i азiралiся на мяне, дык не таму, што я быў голы, а таму, што быў чалавек, рэдкае вiдовiшча, якое выклiкала такую ж цiкаўнасць, якую ў французскiм горадзе магло б узбудзiць з'яўленне шымпанзэ. Дарослыя, пасмяяўшыся, iшлi сваёй дарогаю. Некалькi дзяцей, узрадаваных бясплатным прадстаўленнем, паскакалi за намi. Зiра хутка давяла мяне да сваёй машыны, пасадзiла на задняе сядзенне, а сама ўладкавалася за рулём, i мы не спяшаючыся паехалi па вулiцах.