Kiam necesas montri klare la kaŭzon de la eblo, oni uzu kapabli, rajti, esti eble, esti permesite k.t.p., sed plej ofte povi sufiĉas.
Noto: Multfoje oni provis enkonduki la superfluan verbon *darfi*° — "rajti", sed ĉiam vane. Ĝi neniam fariĝis Esperanta vorto. Ne uzu ĝin.
Devi
Devi montras agon aŭ staton, kiu estas (pli-malpli) neevitebla por la sub- jekto, ĉu pro eksteraj cirkonstancoj, ĉu pro volo de alia persono, ĉu pro mal- permeso, ĉu pro io alia. Nur la kunteksto povas montri la precizan signifon.
Ene de frazo povas troviĝi alia frazo, kiu rolas en la ĉeffrazo kiel frazparto. Tian malĉefan frazon oni nomas subfrazo. Subfrazoj plej ofte ne havas rol- montrilon. Por demonstri la rolon de subfrazo en la ĉeffrazo oni ofte povas en klarigo anstataŭigi la subfrazon per vorto, kiu povas havi rolmontrilon, ekz. tio aŭ alian tabelvorton.
En la plej simpla okazo subfrazo staras fine de ĉefa frazo:
Li diris, ke li estas malsata. ^ Li diris tion. La ke-frazo rolas kiel objekto en la ĉeffrazo.
Li demandis, ĉu mi amas lin. ^ Li demandis tion.
Petro demandis, kial la preparoj daŭras tiel longe. ^ Petro demandis tion.
Mi legis libron, kiun tradukis Zamenhof. ^ Mi legis libron tian. La kiu- frazo estas rekta priskribo de la vorto libron.
Mi kuniros, se vi promesas helpi min. ^ Mi kuniros tiukondiĉe. La se- frazo estas kondiĉa komplemento.
Mi manĝis la panon, kvankam ĝi estis malnova. ^ Mi manĝis la panon malgraŭ ĝia malnoveco. La kvankam-frazo estas komplemento, kiu montras nesufiĉan malhelpaĵon.
Subfrazo povas ankaŭ stari komence de ĉefa frazo:
Ke la tero estas ronda, neniu povas plu pridubi. ^ Tion neniu povas plu pridubi.
Ĉu vi estas malsata, mi demandis al ŝi. ^ Tion mi demandis al ŝi.
Kiam li venis, mi jam foriris. ^ Tiam mi jam foriris. La kiam-frazo estas tempa komplemento.
Se = "sub la kondiĉo ke, kun la supozo ke, en la okazo ke". Se enkondukas subfrazon, kiu montras kondiĉon, supozon aŭ okazon:
Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE 20 = En la okazo, ke li scius... Oni uzas US-verbojn, ĉar temas pri nura fantazio.
Se mi estus sana, mi estus feliĉa. FE19 = Sub la kondiĉo, ke mi estus sana...
Se mi havus multe da mono, mi aĉetus aŭton. La US-formoj montras, ke temas pri fantazio. La parolanto scias, ke li ne havas multe da mono.
Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton. La AS-formo kaj OS-formo (reala modo) montras, ke povas esti realeco. Povas esti, ke li vere havas multe da mono, sed oni ne scias certe.
La baza ordo de frazpartoj sekvas la ĉi-postan modelon, kiu tamen ne val- idas por Kl-vortoj, ĉar Kl-vorton oni normale ĉiam metas unue en la frazo sendepende de ĝia frazrolo:
subjekto - ĉefverbo - objekto - aliaj frazpartoj
La knabo - sidas.
subjekto - ĉefverbo
Ili - sidas - sur la sofo.
subjekto - ĉefverbo - loka komplemento
La hundo - ĉasas - katon.
subjekto - ĉefverbo - objekto
Karlo - manĝas - rizon - per manĝbastonetoj.
subjekto - ĉefverbo - objekto - ila komplemento
La virino - estas - arkitekto.
subjekto - ĉefverbo - perverba priskribo de la subjekto
La ĉielo - fariĝis - malhela.
subjekto - ĉefverbo - perverba priskribo de la subjekto
AFRO°
Prefiksa mallongigo de Afriko apenaŭ uzata praktike: *afromodo* = "modo inspirita de Afriko", *Afro-Azia* = "Afrika kaj Azia", *Afroamerikano* = "Amerikano de Afrika deveno", *afropavo* = "speco de pavo". Komparu kun EŬRO (§39.2.9).
ANTI
Eksprefikso en multaj vortoj kun ia kontraŭeca signifo: antibiotiko, antidoto, antipatio, antisemito, antipodo. En iuj vortoj temas pri la signifo "antaŭ": anticipi, Antilebanono, antifono.
Vera prefikso
"Kontraŭa, malamika, opozicia". Iafoje uzata kiel vera prefikso, precipe kiam ekzistas responda internacia vorto, kiu komenciĝas per "anti": faŝisto ^ antifaŝisto = "malamiko de faŝismo", Kristo ^ Antikristo = "iam aper- onta kontraŭulo de Kristo", tezo ^ antitezo = "kontraŭtezo, malo", materio ^ antimaterio = "materio el inverse ŝargitaj partikloj", tusi ^ antitusa = "kontraŭtusa". Vortoj kiel antitusa ŝajnas esti frazetvortoj kun kaŝita uzo de ANTI kiel rolvorteto: *anti tuso* = "kontraŭ tuso" ^ [anti tuso]-A ^
[1] Li havis [...] unu filinon, belan, mildan kaj saĝan, sed blindan. FA3116
Sed povas ankaŭ enkonduki ion, kio malebligas aŭ malhelpas la antaŭan aferon:
Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE18
Mi volis ŝlosi la pordon, sed mi perdis la ŝlosilon. FE 34
[2] Esperanto estas "nenies propraĵo", nek en rilato materiala, nek en ri- lato morala. OV 238 La neo validas kaj en rilato materiala, kaj en rilato morala.
- Ĉu vi havas aŭton aŭ biciklon? - Nek, nek. (= Mi havas nek aŭton, nek biciklon.)
[3] Kaj ĉu vi longe lernis? [...] - Ho, mi lernis ne malpli ol tri jarojn. M101
Sed normale oni uzas la respondvortojn jes kaj ne. Tia respondvorto estas kiel tuta frazo per si mem. Ofte oni tamen post la respondvorto aldonas tutan respondan frazon aŭ parton de tia frazo por plia klareco.
[4] Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. FE 22
Oni levis la kadavran tukon; paco estis sur la vizaĝo de la mortinto. FA317
La soldatoj kondukis la arestitojn tra la stratoj. FE 22
Lasi baze signifas "permesi" kaj "ne malhelpi". La preciza signifo povas esti ekz. "permesi ke io restu (en loko aŭ en stato), permesi ke io foriru, ne mal- helpi ke io ŝanĝiĝu, ne malhelpi ke io agu, ne plu teni, ne plu fari" k.t.p.:
Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE 37 = Neniu permesas al ŝtelisto eniri en lian domon.
Iru kun mi, bela Sara, en alian landon, ni lasu la malfeliĉon malantaŭ ni. Rn15 = ...la malfeliĉon ni ne kunportu.
La tie kreskantaj beroj lasas post si en la mano, kiu ilin deŝiras, neforig- eblan makulon. BV 7 Makulo restas en la mano.