«Што далей?» «І як здарылася, што вось так, як злодзей апошні, уцякаю?» «Чым зграшылі так беларусы, за што лёс карае іх так жорстка ліхалеццем гэтым?» «І далей — што?..»
Пінжак (драгунку раскруціў, хацеў было выкінуць, ды ўсё ж побач паклаў) пад галаву скамгакаў, прыдрамаць думаў — ды дзе там! А тут яшчэ пад вухам шаргатнула — і ўзгадаў, што, пры развітанні з Гаруном Купала свежы, толькі з друкарні, нумар «Руні» падарыў: «Чытнеш, Алесю, калі, можа, сумна стане…» Ускочыў, прысароміў самога сябе: «Падарунак з рук Купалавых, а во як ён у кішэні яго прыкамячыў».
Як і адчуваў Купала — апошнім здвоены (№№ 9-10) сшытак «Руні» ад 4 ліпеня 1920-га стаўся…
Разгарнуў адвольна, і — трэба ж! — на «Трэны» Гаруновы патрапіў. І паэтавай лебядзінаю песняю, нават голасам самога Гаруна, загучалі радкі, складзеныя яшчэ зімой 1916 года:
Ён доўга не мог перагарнуць старонкі: гэта тое ж, пра што хвілю таму сам думаў! І ўразіла асабліва «Тут… у полі кожная быліна Сіраціна». Нібы іншымі вачыма азірнуўся вакол — і ўсё такім падалося: журботным, хмурым, сіроцкім. Штось надрыўна лепяталі лісты крохкіх алешын, каршук над палянкай завіс — высочваў штось, бруднаватая хмарка з усходу на небасхіл напаўзла…
А Купала які малайчына, выбраў і паспеў надрукаваць верш Гаруноў! І тут на памяць узбегла нядаўняя Купалава прамова на святкаванні ягоных 15-х угодкаў літаратурнай творчасці, сказаная 24 чэрвеня…
«Хай вас, Браты Беларусы, не палохае цяперашні бурны крывавы час, — ціхім, спакойным — і ад гэтага, здавалася, упэўненым голасам вяшчаў Купала. — Агнём і жалезам куецца моц, гарт, доля й воля народная. Праміне віхор, патухнуць пажары, замрэ сьвіст мяча, і настане сьветлы і радасны дзень змучанага аграбленага народу. Хай вас, Браты Беларусы, — голас мацнеў, узрываўся, — не палохае, што хаты нашы спалосканы пажарам, што сяўбу нашу жне нехта іншы, — зямля, засеена касьцямі сыноў беларускіх, будзе вечна належаць да ўнукаў беларускіх; спаленую хату беларускі мазоль адбудуе, сваю сяўбу ён сам будзе жаць. Хай толькі асьвеціць Вас адна вялікая думка — аддаць усё для сваёй Бацькаўшчыны, навет жыцьцё, калі яна вас да гэтага пакліча.»
І яму як чымсьці ў скроні стукнулі. Тузануў повад, на Каштанку ўскочыў. «Агнём і жалезам куецца доля й воля народная…» «Аддаць усё для сваёй Бацькаўшчыны…» — клічам звінела ў ім, і зноў сорамна стала — за мяккацеласць сваю нядаўнюю, за разгубленасць зніякавелую… І слова сабе даў тады — што ў апошні раз было гэта.
Так і трымаўся тракта, толькі калі здалёк фурманкі ці коннікаў заўважаў — у лес збочваў, чакаў, пакуль праедуць, і зноў — наперад.
Пераначаваў у лесе, а ранкам, ужо як за Покаршава выбраўся, на дарогу тры дзецюкі выйшлі, сунялі:
― Адкуль і куды, хлопча?
― А што? — недаўмеўся Алесь, і вострыя колікі па спіне прабеглі. Было ў яго пасведчанне супрацоўніка Белнацкама, і даведка сябра Вайсковай Камісіі — але ж не ведаў, хто перад ім, што за гаспадары лясныя. А той, хто першым падышоў, падазрона звязак на сядле памацаў, разгарнуў край — жалеза сцёртае на прыкладзе драгункі і бліснула…
― О, дарагі, а гэта табе навошта?! — і ў вочы зірнуў. — Давай атойдзем крыху, пагаворым… (Алесь толькі цяпер у двох кароткія абразанкі пад світкамі ўбачыў.) — А першы, неўразуменне і спалох Алесевы адчуўшы, памякчэў: — Ні бойса! Не бандыты мы… Вось толькі людзей з вінтоўкамі ажно занатта развялоса. Вось і мусім — ад граху-бяды каб далей — дазнавацца… — і ўжо калі з дарогі сышлі, нібыта і не спытаў, а ўслых перад ім падзівіўся: — І чаго гэта хаваесса, людзей па дарозе старонісса?
А Алесь і не міргнуў нават:
― Дык не з танцулек жа еду… І не на вяселле!
Па вузкай вермачцы яны сышлі ў лагчынку, дзе наўкруга сядзелі яшчэ з дзесятак «лесавікоў». І Алесь пашкадаваў быў, што адразу не адкруціўся, не ўцёк, — як раптам адзін з лесавікоў усхапіўся, рукі развёў і радасна выгукнуў: