Як жывога, шкада стала люстэрка. Канешне, рэч простая, і замяніць яго проста. Але ж… Але ж колькі пабачыла яно за свой век! Пабачыла і ягонага, Алесевага. Як кугакаў у люльцы каля вакна насупраць… Як хадзіць вучыўся… Як, урэшце, з гэтай печкі падаў, гузака набіваў… А дзён дзесяць у яго — дзед ізноў распавёў — яшчэ паляк глядзеўся: забег вады папіць, зірнуў заліхвацка, падміргнуў сам сабе — і вус доўгі падкруціў… «Мы яшчэ прыйдзем!» — з-за дзвярэй бухнуў.
Як і прадчуваў дзед, нагаварылі на Алеся аднавяскоўцы. І хто б мог падумаць — суседзі ягоныя, Гаўрылевічавы хлопцы… Пазайздросцілі, ці што?.. Алесь пра тое пазней даведаецца. А тае раніцы прывядзе суседзям Гаўрылевічам сваю Каштанку, «адбітую» ў паляка, — трэба ж неяк жыць хлопцам, апошняга падсвінка «апісалі». А ў яго ж, Алеся, яшчэ адзін конь застаўся…
«1 жніўня 1920 года выйшла дэкларацыя пра абвяшчэньне незалежнасьці Савецкай Беларусі.
«Імем паўстаўшых рабочых і сялян, — гаварылася ў ёй, — абвяшчаецца незалежная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі. <…> Усе законы і пастановы польскай акупацыйнай улады аб узнаўленьні прыватнай уласнасьці ў Беларусі касуюцца. <…> Усе народныя багацьці пераходзяць у рукі дзяржаўных органаў рабоча-сялянскага народу. Рабоча-сялянскія арганізацыі, імем паўстаўшых працоўных мас, абвяшчаюць Беларускую «найвышэйшую раду» і ўсе белагвардзейскія і буржуазна-памешчыцкія ўрады Беларусі скінутымі і падлеглымі суду рабоча-сялянскага народу. <…> Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі будуецца на прынцыпах бязьлітаснай дыктатуры пралетарьяту і выкарыстаньня ўсяе практык Савецкай Расіі…»
Пад гэтым дэкрэтам, сярод іншых, будзе стаяць і подпіс Усевалада Ігнатоўскага. Яшчэ ў студзені ён з Каранеўскім, Алесем і Васілём Сташэўскімі, Булатам і іншымі стварылі Беларускую камуністычную арганізацыю. Беларуская камуністычная арганізацыя адыграла значную ролю ў антыпольскім супраціве. Прызнаючы бальшавіцкую праграму, яна ўсё ж адстойвала ідэю стварэньня самастойнай беларускай дзяржавы.»
(З запісаў Алеся Ваяра.)
У тую жудасную ноч з 12 на 13 кастрычніка 1920-га — ці змог Купала заснуць? Злосна гохкалі ад ветру незачыненыя аканіцы, раз'юшаны дождж лупцаваў па шыбінах, у непрапаленай хаце — сыра і холадна. А як маркотна, як балюча на душы — хто прачуе, хто перадасць?
Калі ён дазнаўся аб падпісанні дамовы «пра перамір'е і прэлімінарных (папярэдніх) варунках міру», паводле якога Расія адмовілася на карысць Польшчы ад Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, па-праўдзе — не паверыў у пачутае… Так нахабна гандляваць лёсамі краінаў, народаў, якім столькі абяцала!? Штосьці страшнае ён прадчуваў яшчэ ў ліпені — калі прыпыніўся выхад «Руні», калі бальшавікі выціснулі палякаў з Менску, а праз колькі тыдняў склаўся Ваенрэўком БССР на чале з Алесем Чарвяковым. Пра «ЛітБелію» ўжо не ўзгадвалася — літоўскі народ стварыў ужо сваю асобную дэмакратычную рэспубліку… На Беларусі ж толькі пачынала разыгрывацца трагедыя. Яшчэ 12 ліпеня ангельскі міністр замежных справаў Керзан прапанаваў ваюючым бакам размежаванне па лініі Горадня - Ялаўка - Няміраў - Брэст. Вось тады і бліснула яму першае прадчуванне блізкай навальніцы…
Ішоў злосны контрнаступ польскіх войскаў — яны зноў былі пад Полацкам, Менскам, Слуцкам. А на паўднёвым фронце бальшавікоў ціснула Белая армія. Таму Ленін і захацеў перадыху, а разменнай манетай сваёй гульні зрабіў Беларусь… У верасні ў Рызе пачаліся перамовы — паміж савецкай расійска-ўкраінскай і польскай дэлегацыямі. Кіраўнік савецкага боку Іофэ не дапусціў да працы Чарвякова — ад беларусаў, сказаўшы яму, што перадасць Польшчы, калі спатрэбіцца, усю тагачасную БССР (у межах былой Менскай губерніі). Ды палякі (Домскі і Грабскі), каб не мець у сябе клопатаў з «беларускім пытаннем», ад Меншчыны адмовіліся. 12 кастрычніка была падпісана «мірная» дамова: польскім войскам дазвалялася яшчэ наступаць шэсць дзён. Першым пунктам прызнавалася незалежнасць Украіны і Беларусі. Але ж якой Украіны? Якой Беларусі?! Савецкіх, па-жывому разрэзаных! Палякі пагадзіліся адвесці войскі з некаторых тэрыторыяў, што занялі падчас восеньскага контрнаступу. І мяжа падзелу Беларусі прайшла адразу на захад ад Менска, па Дрысе на поўначы і на поўдні — Тураў. За абвешчанай ССРБ заставалася ўсяго шэсць (!) паветаў: Менскі, Барысаўскі, Бабруйскі, Ігуменскі, Мазырскі і Слуцкі. Рэшту краіны падзялілі Польшча й Расія…