– Widzę, że się wyciszyłeś, widzę, że pracujesz nad sobą i starasz się wyciszyć. To bardzo dobrze. Wyciszenie, absolutne wyciszenie jest podstawą wszystkiego.
Serdecznym, choć wyciszonym gestem klepnął mnie w ramię i tak, jak wszedł – bezszelestnie opuścił salę prac pisemnych. Mechanicznie, ruszając się jak Golem, wstałem z miejsca, wyjąłem z kieszeni paczkę papierosów, wyszedłem z sali ciszy i ruszyłem ku przeciwnej stronie korytarza. Gdy otworzyłem drzwi palarni, usłyszałem jeszcze ostatnie kwestie odwiecznego sporu o to, czy istnieje i jaką ma naturę związek pomiędzy duszą a fizjologią.
22. Kasztanka Fuchs.
Jest mroźna przedwojenna zima. Połowa stycznia roku 1932 lub 1933. W tej części świata, w której mój dziadek, Stary Kubica, wypija teraz kolejny kieliszek wódki Baczewskiego, mrozy i śniegi trzymać będą długo. Masywny barani kożuch zsunął się z ramion, Stary Kubica ma na sobie białą koszulę ze stójką i czarną kamizelkę, jest mu ciepło, krew żywo krąży w żyłach, skądś jednak promieniuje ból, nad sercem albo pod płucami jest śródmięśniowa albo międzykostna luka – rana nie do zagojenia.
W gospodzie “U Drozda” panuje ciemność, jedynie wiotki snop światła idzie od stojącej na kontuarze lampy naftowej, jedynie rozżarzone żeliwne drzwiczki kaflowego pieca czerwienieją niczym znamię boga wojny, jedynie za szybami daleko łuna bieli. Właściciel gospody ustawia szklanki na kredensowych półkach, zerka w ciemny kąt. Stary Kubica siedzi bez ruchu, to znaczy siedzi bez ruchu przez kwadrans, po kwadransie widać nieznaczny ruch ramienia, słychać cichy brzęk szkła, głowa odchyla się do tyłu. Mój dziadek Stary Kubica pije i nie wie, co począć. Odgania myśli o długach, o gospodarstwie, o babce Zofii, odgania myśli o dzieciach. O swojej ulubionej kasztance, która nosi męskie imię Fuchs, nie myśli wcale. Myśli raczęj, że nad ranem będzie musiał zabić ustrońskiego kupca, któremu dziś sprzedał kasztankę o imieniu Fuchs.
– Panie gospodarzu, to jest najpiękniejszy koń, jakiego widziałem, to jest najpiękniejszy koń świata – powtarzał od przeszło pół roku kupiec. – Panie gospodarzu, kasztanka marszałka Piłsudskiego nie może nawet stanąć przy waszej kasztance. Ja wam, panie gospodarzu, zapłacę każdą cenę, wy sobie za tę sumę postawicie nowy dom.
Stary Kubica śmiał się, gładził grzywę konia, słuchał jego tupotu, parskania, rżenia z odchylona do tyłu głową – gest dyrygenta wsłuchanego w nieomylne tony, gest pijaka wypijającego kielich rozkoszy.
Dziś nad ranem trzęsły mu się ręce, dygotało serce, pot spływał z czoła, w głowie huczały uporczywe myśli: wszystko stracone, wszystko przepadło, wszystko na marne. Przyjdą komornicy i trzeba się będzie z babą i dzieckami z chałupy brać.
W izbie, w której sypiał, było może minus jeden, może minus pięć stopni. Stał przy oknie, fale gorąca i zimna przenikały go na przemian, oparł czoło o zaciągniętą szronem szybę, patrzył na pusty plac przed domem, patrzył, jak starannie wymiecioną przez mojego dziesięcioletniego ojca ścieżką nadchodzi kupiec.
– Wczas musiał wstać – szepnął do siebie Stary Kubica i przez chwilę pomyślał, że ludzie, którzy wstają wczas, myją się w lodowatej wodzie, jedzą jajecznicę na boczku, piją gorącą kawę, potem zaprzęgają konie do sań, okrywają się skórami i jadą w zupełnej ciszy i bieli całe dziesięć kilometrów z Ustronia do Wisły, chyba są szczęśliwi, chyba nic ich nie boli. Może zaprząc i samemu pojechać, gdzie oczy poniosą? Mój dumny dziadek skrzywił się z niesmakiem i był zły na siebie za dopuszczanie do głowy babskich pomysłów. Pojechać, gdzie oczy poniosą? Gdzież ja bym pojechał? – uśmiechnął się kwaśno – Chyba do gospody.
– Tak – mruknął – najdalej bym dojechał do gospody w Ustroniu.
Kupiec stał w drzwiach i bez przekonania rozkładał ręce i uśmiechał się porozumiewawczo.
– Panie gospodarzu.
– Dobrze – przerwał mu dziadek. – Tyle, ileście mówili, i dwadzieścia złotych.
Tamten bez namysłu sięgnął za pazuchę.
– I jeszcze jedno – wypielęgnowana, kupiecka dłoń utknęła pod połą ciepłego, sukiennego kaftana – pieniądze dziś, koń jutro. Jutro przyjdźcie o tej samej porze.
Kupiec chciał coś jeszcze powiedzieć, ale spojrzenie dziadka musiało być takie, że nic nie powiedział. Ospale i z mniejszą żwawością gmerał za pazuchą, w końcu wydobył zwitek banknotów.
– Dwadzieścia złotych dołożę jutro – mówił tak kiepskim głosem, jakby wymarzona i wreszcie zrealizowana transakcja nagle przestała go interesować. – Wierzę wam, gospodarzu, wy, panie gospodarzu, jesteście z honoru znani na całej dziedzinie.
– Do jutra – powiedział Kubica i nie dbając o kupca, pierwszy wyszedł z izby.
Przed domem pochylił się, podniósł garść śniegu i przetarł twarz. Kupiec widział go stojącego nieruchomo na środku placu, widział jego ośnieżone brwi i czoło, nie zbliżał się, a nawet trochę zboczył z wymiecionej ścieżki. Gdy był pewien, że jest już w bezpiecznej odległości, powiedział:
– Do widzenia, do jutra rana.
Stary Kubica niczego nie widzi, niczego nie słyszy. Nie słyszy oddalających się dzwonków kupieckiego zaprzęgu, nie widzi dzieci idących do szkoły. Nad kominami chałup podnosi się dym, z daleka dochodzi łoskot łupanego drewna, z lasu na Ochodzitej ktoś nawołuje: chodź, chodź, chodź. Prawie całkiem czarny kot ostrożnie idzie na ukos przez plac.
– Coś trzeba zrobić, ale co? – mówi do siebie dziadek – Coś trzeba zrobić.
Rozgląda się nieprzytomnym wzrokiem, choć na tyle przytomnym, by omijać wrota wiodące do stajni. Na końcu podwórza widzi opartą o ścianę jodłę, na której jeszcze dwa tygodnie temu wisiały jabłka i cukierki. Wigilia była i przeszła, choć byłoby lepiej, gdyby Wigilii nie było.
Nie był w stanie zmówić modlitwy, nie był w stanie śpiewać kolęd. Prawie nikt się przy stole nie odzywał, dzieciom zbierało się na płacz. Serce było jak eksplodujący w ognisku kamień. Babka Zofia podała niedogotowaną kapustę. Pokryty błękitną emalią garnek ledwo ciepłej strawy przeważył szalę na stronę złych duchów. Jeden z nich wstąpił w niego, pochylił się nad obrusem i ujął w swe dłonie fatalne naczynie, i cisnął nim w przeciwległą ścianę, na której widniała podobizna Marcina Lutra sporządzona wedle obrazu Cranacha, i świeca na stole zgasła, i portret naszego reformatora spadł na ziemię. Wszyscy już uciekali – ojciec zawsze opowiadał o wielkich ucieczkach przed Starym Kubicą – wszyscy już byli w pędzie, biegli przez sień, przez ciemny plac, przystawiali do wejścia na strych szopy drabinę, wchodzili sprawnie, jedno za drugim, jak dobrze wyćwiczony oddział straży pożarnej. On przewracał stołki, przewracał stół, przewracał kredens. Zdejmował ze ściany dubeltówkę i przywoływał mojego dziesięcioletniego ojca. Szli przez obejście, dziadek miał na ramieniu strzelbę, w garści trzymał butelkę i śpiewał kolędy:
Daj Pan Bóg wieczór, noc wesołą. Daj Pan Bóg wieczór, noc wesołą. Najprzód panu gospodarzowi. Najprzód panu gospodarzowi. Potem też takiej gospodyni. Potem też takiej gospodyni. I czeladce wszechmiłej jego. I czeladce wszechmiłej jego.