У той жа час да барацьбы за Лівонію далучыліся датчане і швэды. Першыя занялі астравы Дага[9] і Саарэма, а другія асталяваліся ў паўночнай Эстоніі, карыстаючыся падтрымкай тамтэйшага насельніцтва. Спачатку ўсе клапаціліся выключна пра свае інтарэсы, але ў 1563 г. дайшло да сутычак паміж дацкім і швэдзкім флётамі. І тады выбухнуў канфлікт, які часта называюць «Першай паўночнай вайной». Данія і Любэк уклалі хаўрус з Польшчай і Літвой, а Швэцыя — з Масковіяй. Аднак хаўрусы не паўплывалі ў значнай ступені на ход вайны Рэчы Паспалітай з Масковіяй. Войскі Даніі біліся са швэдамі ў Скандынавіі, а яе флёт так неахвотна атакаваў караблі, якія скіроўваліся да маскоўскай Нарвы, што Жыгімонт Аўгуст атрымаў большую карысьць ад дзейнасьці сваіх капэраў.
Нягледзячы на вайну ў Лівоніі, у межах Вялікага Княства Літоўскага надалей дзеяла замірэньне, якое канчалася толькі 25 сакавіка 1562 г. Ліцьвіны хацелі падоўжыць яго, але Іван IV прыйшоў да высновы, што пашырэньне вайны на літоўскае памежжа зьменшыць нагрузку на яго залогі ў Лівоніі і дазволіць ім заняць чарговыя гарады. Неўзабаве пасьля сканчэньня замірэньня маскоўскія войскі ўварваліся ў Літву, спусташаючы памежжа ад Віцебску да Мсьціслава. У адказ харугвы гетмана Мікалая Радзівіла Рудога спалілі некалькі дзясяткаў вёсак у ваколіцах Смаленску, Себежу і Вяліжу. Каронныя войскі на чале з Фларыянам 3абжыдоўскім занялі Азярышча. 19 жніўня 1562 г. Станіслаў Лесьнявольскі даў адпор пад Невелем у некалькі разоў мацнейшай арміі князя Андрэя Курбскага. Партызанскія баі, якія вяліся да канца году, не паўплывалі на пазыцыі, занятыя абодвума бакамі.
Атака войска Івана IV на Полацак
У пачатку 1563 г. Іван IV сканцэнтраваў у Вялікіх Луках амаль 32 тысячы жаўнераў: 18 105 дваранскай коньніцы, 7219 стральцоў і казакоў, а таксама 6 тысяч татараў. Усё гэта дапаўняла магутная артылерыя, якую да гэтага маскоўская армія не выводзіла ў поле, а таксама дапаможныя аддзелы з т. зв. «даточных» людзей. Усіх жаўнераў падзялілі на сем палкоў: выведнікі («ертаул»), пярэдні, правай рукі, вялікі, гасударскі, левай рукі і стражнікі.
У студзені 1563 г. шматтысячная маскоўская армія пакінула Вялікія Лукі, накіроўваючыся на Полацак. Аднак ня вельмі шырокі полацкі тракт ня мог зьмясьціць усёй масы войска і табараў. Таму армія пастаянна загразала ў лясных сьцяжынах, сярод балотаў і багны. Урэшце палкі цалкам страцілі строй, пешыя войскі, коньніца і табары перамяшаліся і затармазілі ўвесь рух. Зь вялікай цяжкасьцю ўдалося аднавіць парадак у шэрагах. Цар са сьвітай асабіста кантраляваў прасоўваньне войска і аддзяляў людзей у заторах.
Полацак у той час быў адным з найвялікшых гарадоў у Літве, ён славіўся багатымі манастырамі і цэрквамі. Ужо ў ХІІ ст. ён стаў сталіцай удзельнага княства, аднак у наступным быў далучаны да Вялікага Княства Літоўскага. Выгаднае становішча на Дзьвіне забясьпечвала полацкім купцам доступ да блізкай Лівоніі, дзе праз Рыгу экспартаваліся сельскагаспадарчыя прадукты і лес. Гандлёвыя шляхі, якія ішлі з Пскова і Тарапца ў Вільню, уплывалі на разьвіцьцё мясцовага рамесьніцтва і спрыялі разбудове гораду.
Полацак быў разьмешчаны на правым, паўночным беразе Дзьвіны, а сваю назву атрымаў ад ракі Палаты, якая ўпадала ў яе. Большасьць тамтэйшых гарадоў і замкаў атрымала назовы ад рэкаў ці азёраў, на якіх яны паўсталі. Прычым заўсёды ад ракі меншай, якая ўпадала ў большую, у дадзеным выпадку ад Палаты, якая ўпадала ў Дзьвіну.
Паводле рэвізіі Полацкага ваяводзтва 1552 г., горад складаўся зь некалькіх раёнаў: 3амку, Вялікага пасаду, 3апалоцьця, Астроўскага пасаду, Экіманскага пасаду (або Якіманскага) і Слабадзкога пасаду.
Замак высіўся на ўзгорку, пры самым упадзеньні ракі Палаты ў Дзьвіну. На яго тэрыторыі знаходзіўся сабор сьв. Сафіі (Мудрасьці Божай), а таксама 110 дамоў, якія належалі розным уладальнікам. Найбольш, а дакладней 711 мяшчанскіх дамоў, было пабудавана на тэрыторыі Вялікага пасаду, прылеглага да замку з усходняга боку, і ён уласна і быў горадам. Абкружалі яго пасады: Экіманскі з 269 дамамі і Слабадзкі на 110 дамоў. Астроўскі пасад знаходзіўся на поўдзень ад Замка, на востраве, які там Дзьвіна ўтварала вузкае рукаво, а яго забудова складалася са 153 дамоў. Урэшце, пасад Запалоцьце, які знаходзіўся на ўсход ад замку, за Палатай, налічваў 191 дом. Так, у сярэдзіне XVI ст. у Полацку было прынамсі 1604 дамы, без уліку вялікай колькасьці цэркваў, касьцёлаў, кляштараў, шпіталяў і г. д. Колькасьць жыхароў разам з залогай замку безумоўна даходзіла да 10–11 тысяч.
9
Эст.