Выбрать главу

К. Гурскі, ідучы за Я. Бельскім, прыняў дату 31 жніўня за дзень капітуляцыі Полацку. Бельскі, які быў пад Полацкам, не падае непасрэдна гэтай даты. На падставе зробленай ім рэляцыі і Р. Гайдэнштайна, які карыстаўся яго даробкам, можна прыйсьці да высновы, што пасьля начнога пажару ўмацаваньняў з 29 на 30 жніўня вугорцы зноў падсунулі свае шанцы

пад Маскву і так блізка падкапаліся, што такі вал за ноч зьнішчылі, што ім амаль у горле сталі.

Потым падклалі агонь, які працягваўся наступную ноч і стравіў далейшую частку ўмацаваньняў.

Бясспрэчна, ніхто ня быў у стане пагасіць пажару, які палаў усю ноч з 30 на 31 жніўня і выпаліў паўночную частку ўмацаваньняў Верхняга замку з чатырма вежамі. Аднак падсоўваньне шанцаў каралеўскай пяхоты пад маскоўскія пазыцыі і капітуляцыя Полацку мелі месца на дзень раней. Гэта пацьвярджае ня толькі цытаваны вышэй М. Стрыйкоўскі, але і ліст троцкага кашталяна Яўстаха Валовіча да віленскага біскупа Юр’я Радзівіла, датаваны 30 жніўня пад Полацкам. Кашталян, які браў удзел у перамовах з залогай, напісаў у ім:

Маскоўскія ваяводы, якія не прасілі міласьці перад абліччам Каралеўскай Высокасьці, былі выведзены як палонныя перад абліччам Каралеўскай Высокасьці. Крэпасьць з ваенным абсталяваньнем была вырвана зь іхных рук (…).

Іншыя крыніцы таксама пацьвярджаюць дзень 30 жніўня як дату капітуляцыі Полацку.

Афіцыйная рэляцыя пра ход аблогі, названая «Edictum Regium de supplicationibus ob captam Polociam», або «Litterae universales post recuperatam arcem Polocensis, ad Ordines Regni datae», была выдадзеная пасьля капітуляцыі Полацку з датай «ultima mensis augusti»,[19] а значыць 31 жніўня. Яна не падае непасрэдна даты капітуляцыі маскоўскай залогі. У ёй апісаны злашчасны штурм 29 жніўня, а таксама падзеі наступнага дня, калі пяхота і добраахвотнікі з коньніцы занялі бастэю Верхняга замку, што прымусіла залогу крэпасьці капітуляваць. Такім чынам, афіцыйная рэляцыя — гэта чарговы, хоць і ўскосны довад на карысьць нядзелі 30 жніўня як даты капітуляцыі Полацку.

Таму ўзьнікае пытаньне, ці Я. Бельскі, апісваючы празь некалькі гадоў аблогу Полацку, дапусьціў памылку. Дапушчэньне, што войскі Рэчы Паспалітай ўзялі Полацак пасьля баёў 29 і 30 жніўня, можа тлумачыцца тым, што 31 жніўня маскоўская залога і цывільныя жыхары гораду пакінулі крэпасьць. Гэта пацьвярджаюць гравюры з эпохі, якія паказваюць царскіх падданых, што выходзяць праз усходнюю браму Стралецкага замку акурат у гэты дзень. Тут, перад лягерам, сядзеў на кані Сьцяпан Батура, якому дэлегацыя абаронцаў аддала на каленях падзяку за ласкавыя ўмовы капітуляцыі.

Умовы капітуляцыі Полацку былі такія мяккія, што выклікалі зьдзіўленьне ў царскіх падданых. Як ужо згадвалася, у няволі затрымалі толькі ўладыку і старшыну. Астатнім абаронцам крэпасьці пакінулі свабодны выбар: яны маглі застацца ў Полацку, прымаючы каралеўскае падданства, або адысьці на тэрыторыі маскоўскай дзяржавы. Большая частка крыніц прызнае, што толькі нешматлікія (напэўна, жыхары гэтых зямель з часу да 1563 г.) абралі першую магчымасьць. Астатнія вырашылі вяртацца на радзіму, хоць ведалі, што за капітуляцыю іх можа напаткаць сьмерць.

Напэўна, ужо ў той час да войска дайшлі весткі пра знаходкі ў крэпасьці чарговых доказаў, якія сьведчылі пра зьдзекі асаджаных над палоннымі, узятымі ў няволю падчас баёў. Шмат каралеўскіх жаўнераў дамагаліся помсты, аднак Батура стаяў на пазыцыі, што нават перад непрыяцелем нельга парушыць раз дадзенага слова.

Кароль стараўся асабіста пільнаваць, каб не парушаліся ўмовы капітуляцыі. Пасьля цырымоніі складаньня паклону дэлегатамі ён ад’ехаў убок і прыглядаўся да людзей, якія выходзілі з замку. Многія зь іх загрузіліся скарбам, якога не хацелі пакідаць на здабычу ворага. Зразумела, гэта страшэнна спакушала лягерную чэлядзь. Сярод яе знайшоўся нават адзін латнік, які пачаў рабаваць скарбы ў пераможаных, маючы надзею, што ў натоўпе яго ніхто не заўважыць. І зноў Батура паказаў тут сваю нястомную энэргію, калі, заўважыўшы чарговую несубардынацыю, пад’ехаў да засьпетага зьнянацку жаўнера і адагнаў яго ад пакрыўджанага булавой.

Было зразумела, што аматары ўзбагаціцца коштам пераможаных так лёгка не здадуцца. Тых, хто вяртаўся ў Маскву, накіравалі на вялікалуцкі тракт, даючы ім для абароны гусарскую харугву Крыштапа Садоўскага, якая налічвала 100 коней і некалькі літоўскіх разьездаў. Аднак гэта не ўсьцерагло царскіх падданых ад рабунку, бо

вернуться

19

Апошняга дня жніўня. (Заўв. пер.)