У польскай і літоўскай арміі сярэдзіны XVI ст. аддзелы коньніцы рашуча пераважалі ў колькасных адносінах над пяхотай. Канец панаваньня Жыгімонта Аўгуста і панаваньне Сьцяпана Батуры былі пэрыядам значных зьменаў у арганізацыі і ўзбраеньні польскай кавалерыі. У час апошняга зь Ягайлавічаў усе роты коньніцы мелі зьмяшаны характар, г. зн. складаліся, напрыклад, зь лёгказбройных казакоў і капійнікаў, гусараў і казакоў і г. д. Характар і вызначэньне, ці дадзеная рота залічваецца да казацкай коньніцы, гусарскай ці таксама капійнічай, залежалі ад колькаснай перавагі коньнікаў дадзенага тыпу. Напрыклад, гусарская рота Філона Кміты Чарнобыльскага складалася ў 1567 г. са 140 гусараў і 60 казакоў. Батура амаль ад пачатку свайго панаваньня імкнуўся зьмяніць гэты стан рэчаў і цалкам уніфікаваць роты коньніцы, што яму, зрэшты, удалося.
Ранейшая ўзброеная дзідамі коньніца, закутая ў цяжкія дасьпехі, зьнікла ў той час з поля болю, будучы замененай у пераломных атаках гусарыяй. Яшчэ ў час Інфлянцкай вайны 1557–1570 г. траціну многіх гусарскіх харугваў складалі капійнікі, але ўжо за часам Батуры ад іх цалкам адмовіліся. Згодна з каралеўскім унівэрсалам 1576 г. гусары сталі асобным і самастойным родам коньніцы, хоць яшчэ больш за дзесяць гадоў сустракаліся гусарскія харугвы, якія ня мелі аднастайнага характару. Толькі што замест капійнікаў у іх выступалі рэйтары або стальцы-аркебузары.
Гусарыя, якая паходзіла ад сэрбскіх рацаў, прывандравала ў Польшчу праз Вугоршчыну. Спачатку была лёгкай коньніцай, аднак у другой палове XVI ст. пачала ўжываць ахоўную экіпіроўку, якая складалася з паўдасьпехаў і шышакоў. Паўдасьпехі складаліся зазвычай з т. зв. фальгаванага кіраса (некалькі заходзячых адна на адну плітаў, зьнітаваных рэменем), або з плітачнага кіраса, які меў ніжнюю фальгаваную частку. Шышакі забясьпечвалі характэрным нашыйнікам, апушчальным забралам і напалічнікамі. Наступальная зброя складалася з кап’я даўжынёй 4,5–5 мэтраў, выразанага ўсярэдзіне для зьмяншэньня яго масы, шаблі і доўгага, на 1,2–1,4 мэтра, простага мяча, часта чатырохкутнага ці трохкутнага сячэньня. Прызначаўся выключна для праколу, у той час як шабля служыла гусару для бою ў натоўпе бітвы. Акрамя таго, гусары мелі калясцовыя пісталеты, якія разьмяшчаліся каля сядла.
Зьмены таксама закранулі ранейшую лёгкую коньніцу (г. зн. казацкую), якая, прыняўшы ахоўную экіпіроўку, ператварылася ў сярэднезбройную коньніцу. Казакі часам ужывалі паўдасьпехі, аднак сярод іх панавала кальчуга. Галаву звычайна ахоўвала місюрка. Наступальнае ўзбраеньне складалася з шабляў, дзідаў, рагуляў, лукаў, а часамі агнястрэльнай зброі. Аднак трэба зазначыць, што частка казацкіх ротаў надалей не карысталася ахоўнымі дасьпехамі, набліжаючыся сваім характарам да пяцігорцаў, якія сустракаліся ў літоўскім войску.[7]
Тыповай лёгкай коньніцай былі пяцігорцы, малдаўскія роты і т. зв. казацкія стральцы (sagittarii), якія выкарыстоўвалі шаблі, доўгія ручніцы ці лукі. Зусім іншы характар мелі найманыя часамі заходнеэўрапейскія аркебузары, якія насілі паўдасьпехі, рапіры і доўгую агнястрэльную зброю — аркебузы. Спарадычна карысталіся паслугамі нямецкіх рэйтараў, узброеных паўдасьпехамі, рапірамі і пісталетамі. Тут было згадана пра спарадычнае найманьне заходнеэўрапейскай коньніцы, паколькі на ўсходнім тэатры ваенных дзеяньняў дамінавалі хуткія кінжальныя ўдары коньніцы з халоднай зброяй, у чым вылучаліся гусары і казакі. Аркебузары ж і рэйтары біліся зазвычай у самкнутым строі, перамяшчаючыся досыць павольна.
Як каронная, так і літоўская коньніца дзяліліся арганізацыйна на роты, якія налічвалі ў гусарыі зазвычай 150, а ў казацкай і лёгкай коньніцы — 100 коней. Набор у літоўскія фармаваньні праводзіўся на аснове сыстэмы аддзелаў, якія складаліся з латніка і яго чаляднікаў. Ротмістар, атрымаўшы прыпаведны ліст, падпісаны каралём,[8] рэгістраваў яго ў гарадзкіх кнігах даручанага яму гораду, а потым пачынаў вярбоўку сярод навакольнай шляхты. Кожны латнік прыбываў на месца канцэнтрацыі разам з узброеным і экіпаваным за свой кошт аддзелам. Сярэдняя гусарская рота складалася з 25 латнікаў і 125 чаляднікаў. На чале роты стаяў ротмістар, які меў для дапамогі паручніка, харужага і бубнача.
Асноўным пешым фармаваньнем у час панаваньня Жыгімонта Аўгуста былі т. зв. «драбы», наём якіх, падобна, як і коньніцы, ішоў па сыстэме латніка і чаляднікаў. Зь цягам часу пешых драбаў пачалі называць «польскай пяхотай». Зьяўляліся ў яе перадусім жыхары гарадоў і мястэчак (70 %), хоць было дастаткова і сялянаў з каралеўскіх уладаньняў або ўцекачоў са шляхецкіх вёсак, дзе наймаць было забаронена.
7
Пяцігорцамі ў старабеларускай мове называлі чаркесаў ад слова «Пяцігор’е» — абшару Каўказу паміж Церакам і Кубаньню (цяперашнія Кабардына-Балкарыя, Карачаева-Чэркесія і часткова Стаўрапольскі край).
8
Ліст, які давернік (напрыклад, кароль, князь, горад) дае вайскаводцу з дазволам праводзіць вэрбоўку з акрэсьленай мэтай.