- Таварыш, прывучайся да якой-небудзь работы. Бяры дзе тут кавалак зямлi i жывi шчаслiва. - Палiводскi як пачуў гэтае слова, дык адразу падумаў пра тое, што на захад ад той мясцовасцi, дзе жыў той яго збавiцель, збiраецца польскае войска: ён чуў пра гэта.
- Хам! - закрычаў ён на свайго збавiцеля. - Перад кiм ты стаiш! Шапку знiмi!
- Я цябе выратаваў, я даў табе жыццё, - адказаў чалавек. - Не за золата i маёнткi, якiя ты мне абяцаў, а ад таго, што я мог зрабiць табе дабро. Я думаў, што ты ў душы будзеш удзячан мне, ажно ж ты горнешся да таго, каб мець толькi маёнткi, а не душу. Ты мяне называеш хамам? За тое, што я зрабiў табе - я чалавек, а за тое, як ты са мной абышоўся - ты хам!
Што было далей, мне невядома, а вядома толькi, Палiводскi выхапiў рэвальвер, каб аддзячыць свайму збавiцелю за хамства, а той хапiў качаргу i аперазаў Палiводскага па спiне i выгнаў вон з хаты, ён яшчэ не ведаў, што на захадзе тутэйшай зямлi рэвалюцыi прыйшоў канец, а ўсё гэта было на захад ад мае карчмы. Там ужо рыхтавалася да свайго ўстанаўлення Польшча, i ўсе паны, каторыя яшчэ лiпелi дзе на ўсходзе, рынулiся туды. Палiводскi неўзабаве стаў афiцэрам польскага войска i добра ваяваў з бальшавiкамi, а пасля мiру, калi ўжо тут гранiцу пачалi вызначаць, стаў афiцэрам у пагранiчным войску. Божа мой, якi блiскучы шык! Хоць у кiшэнi нi капейкi, але затое зверху! Увесь блiшчыць.
- Ну добра, адкуль жа ты ўсё гэта ведаеш?
- На тым тыднi ён ехаў уздоўж гранiцы з сваiмi жаўнерамi i цэлую ноч з другiм афiцэрам праседзеў тут, чакаючы, пакуль ацiхне вецер i пакiне засыпаць вочы мёрзлым снегам. Той другi афiцэр быў стары i ўсё енчыў па сваiх маёнтках, якiя таксама, як i ў Палiводскага, асталiся на бальшавiцкай старане. Так яны цэлую ноч i праспавядалiся адзiн аднаму, а я з бакоўкi слухаў. Але Палiводскi не ныў па сваiх маёнтках, а прагаварыўся таму старому плаксуну, што ў яго галаве спеюць шырокiя планы, так што ён нават i тое золата, якое нехта невядомы ўкраў у яго, у сто столак верне. Што гэта за планы - ён, аднак, не сказаў. Толькi ён сказаў, што мае падазрэнне, што яго абчысцiў той самы яго збавiцель, калi яшчэ ён ляжаў слабы на дарозе або калi яны iшлi, прыцiснуўшыся адзiн да аднаго. Можа яно i праўда, з людзьмi не разбярэш. Ну, як толькi развiднела, яны з карчмы i паехалi. Вось i ўсё, чалавеча. Усё бедавалi аб тым, што прыйшлося службай зарабляць, каб пражыць.
- А каторы можа з iх успамiнаў пра што такое, чаго ад душы не адарваць, цi ўсё толькi пра маёмасць гаварылi, як гэты ж Палiводскi, якi, добра кажа, нi разу тае зямлi i не бачыў, з якое ён прыбыткi меў.
- Бойся Бога, чалавеча, ты ўсё на свой капыл гнеш. Ты з куста травы пражывеш, як верабей, дык табе i мiл той куст. А яны - паўсвету ў думках маюць. Дзе ў iх там што мiлае будзе! Хэ-хэ! - карчмар усмiхнуўся пагардлiва да Нявады.
- Што табе за смех! Гэта праўда, што мне мiл куст травы. Мне ўжо сорак год зараз будзе. А як быў я малы, разростаўся тады збоку ад гасцiнца пад Сумлiчамi куст шыпшыны. А калi я iшоў на вайну, куст быў ужо цэлым зараснiкам. Божа мой, я ж, пакутуючы душой у той праклятай Нямеччыне, толькi i думаў што пра Волечку i пра тую шыпшыну. Без Волечкi i без шыпшыны няма для мяне i роднай бацькаўшчыны. Для мяне будзе радасць, калi я прайду паўз той зараснiк, уваходзячы ў Сумлiчы. Як жа гэта так жыць, каб чалавеку на свеце не было за што душой зачапiцца. А гэты Палiводскi што? Ён i не нюхаў роднай зямлi, толькi жыў з яе. Хiба ён дзе на ёй хату паставiў, цi дом, цi дрэва пасадзiў? Як на мой розум - дык толькi той чалавек, што калi яго вырвуць з роднага месца, дык ён, пакуль жыў, будзе рвацца туды. А калi дарвецца i ўбачыць, што там усё спустошана, дык ён другi раз жыць пачне: дрэвы пасадзiць i дом паставiць. А будуць яго зноў iрваць з месца, дык ён зямлю грызе, а не даецца або галаву адарве таму, хто становiцца ў яго над душой. Бо няма мне жыцця там, дзе не расце тая шыпшына, што ў маiм маленстве цешыла мне вочы. Лепш грызцi зямлю ў родным кутку, чым каб цябе лiхiм ветрам кiдала па чужым свеце.
- Ну, адзiн любiць родную зямлю грызцi, а другi на чужой старане пiрагi есцi.
- Чужая старана пiрагамi не накормiць, калi ёй свае душы не аддасi. А я сваю душу магу аддаць толькi таму, хто мяне на свет пусцiў. Я гэта ведаю, бо даволi перахварэў па ўсiм тым, чаго ад сэрца не адарвеш... Калi я жыць буду ў родным месцы, дык я не дапушчу, каб на iм было гола i пуста... А Божа мой...
Карчмар даўно ўжо драмаў седзячы, пасля выйшаў у бакоўку, а Нявада ўсё яшчэ гаварыў пра родны кут, пра Волечку, пра шыпшыну. Гаворка яго скончылася шэптам i дрымотай, пасля яго паклiкалi есцi, а пасля ён спаў на ляжанцы i мусiць вельмi доўга, бо калi ён прахапiўся ад вялiкага смутку па малой Волечцы, было цёмна i цiха, толькi роўна шумеў за вокнамi на гасцiнцы вецер. Праз вокны вiдны былi на небе рэдкiя зоры.
- Божа мой... Волечка... - прагаварыў сам сабе гэты змучаны i душой i целам чалавек, азiраючыся па карчомнай хаце, - i зоры свецяць, i вецер на гасцiнцы спявае... i мусiць сярпок месяца яшчэ ёсць... А каб не вецер - на гасцiнцы цiхата была б. Ну, у дарогу!
Ох, як даўно ўжо гэты чалавек не глядзеў на зоры над сваёй роднай зямлёй! Сэрца яго бiлася моцна, калi ён усцягваў на сябе сваю сабраную з усяго свету адзежу, пасля хадзiў у кухню мыцца, пасля выцiраўся тым, што было ўчора павязана ў яго на галаве пад шапкай. Ён у цiхiм парыве рухава збiраўся ў дарогу. I сапраўды серп месяца паднiмаўся над бярозай, за гасцiнцам. У бакоўцы Нявада сунуў руку пад коўдру соннаму карчмару i пайшоў да дзвярэй.
- Ацапеў ты, чалавеча, - абазваўся карчмар. - Куды ты? Яшчэ ноч на дварэ. Удзень iсцi смялей. Тут каля гранiцы кожны пытацца будзе, а куды, а адкуль, а чаго. Ды яшчэ ўночы!
- Няхай пытае. Чаго мне баяцца. Я iду з чужыны дадому. Па роднай зямлi iду.
- Ты думаеш, што родная зямля козыр на ўвесь свет... Дык вазьмi хоць хлеба за пазуху са стала.
Нявада хiстануўся да стала, адламаў хлеба i выйшаў з карчмы на гасцiнец. Якiя вялiкiя прасторы былi перад iм! Удзень усё было як бы сцiснута то познiм усходам сонца, то раннiм лiстападаўскiм змярканнем, то нежывым бляскам халоднага сонца. Нявада iшоў абочынай гасцiнца, адкуль увесь снег змяло ў прыдарожныя лагчыны. Вецер дзьмуў яму ў твар. Цёмныя iстужкi лясоў заўважалi яго вочы на даляглядах. Выйшаў ён з карчмы роўнай i шпаркай хадою, але ўжо можа праз кiламетр хада яго спавольнiлася, i ён пакiнуў разглядаць далягляды. Вочы глядзелi на сцежку пад ногi, i зноў ён ужо iшоў так, як i ўсе днi, пакуль не дайшоў да карчмы. Кожны крок наблiжаў яго да роднага кута, але - а цi не згубiўся гэты кут у гэтым, няхай сабе хоць i родным, прасторы? Можа яго стапталi чужынцы, якiя так многа тут хадзiлi? А можа трэба будзе пачынаць жыць спачатку? А можа малое Волечкi жывое няма? А можа ўжо тут няма нiчога, за што так трымалася душа? Якое тады гора будзе чалавеку на ўсё жыццё! Зашарэла неба, i сонца ўзышло. Дарога паўзла вельмi марудна. Але крок зменьваўся крокам. Прайшоў i скончыўся дзень, прайшла i яшчэ ноч у прыдарожнай хаце. I зноў iшоў дзень, i паўзла дарога. Другiя гэта былi цi трэцiя суткi пасля карчмы? Надвор'е змякчэла, схмурнела, i вецер ужо дзьмуў Няваду не ў твар, а ў плечы. Раптам вецер сцiх. Смутак ужо даўно перарабiўся ў роўнае забыццё. Нiводнай успышкi вострага пачуцця ўжо не з'яўлялася на твары. Але ў адным месцы дарогi чалавек стаў i пачаў углядацца ў прастору. Ледзь пратаптаная сцежка вяла з дарогi ўбок. Чалавек узышоў на яе, i твар яго адразу ажывiўся. Сцежка прывяла яго да палявой дарогi, i ён пайшоў па ёй. Неўзабаве ён дайшоў да густога зараснiку шыпшыны i стаў перад iм. У моманты вялiкiх душэўных зрухаў або напружанай змены падзей цi жыццёвых акалiчнасцей людзi i старыя робяцца як дзецi. Гэты чалавек цяпер, з дзiцячым выразам на твары, убачыў, што адзiн-адзiнюткi лiсток, скручаны ад холаду, аставаўся на шыпшыннiку. Ён не страцiў яшчэ жоўтага колеру. Чалавек сарваў лiсток, прыклаў яго да губ, i твар яго адразу пасуравеў, i ўвесь ён цвёрда выпрастаўся. Цвёрдай i роўнай хадой ён пайшоў далей. Адчувалася першае змярканне, калi перад iм вырысавалiся абрысы першых сумлiцкiх будынкаў. Хада яго зрабiлася вельмi шпаркай, i пячаць вялiкай напружанасцi думак лягла на твар. Углядаючыся перад сабой, як быццам баючыся ўбачыць штосьцi ўжо вядомае яму i да жудасцi страшнае, ён сцiшанай хадой падышоў да так вядомага яму ясеня на вулiцы. А крокаў за дзесяць ад ясеня родная хата. Цяпер яна ўжо струхлела яшчэ больш, як была. Не паспеў ён калiсьцi, iдучы на вайну, i брамы паднавiць. Дарэшты згнiла ўжо! Добра, на хату ён гляне пасля. Ён спачатку толькi заўважыць яе сiлуэт i будзе глядзець на браму. А пасля Божа! А можа i суджана яму такое шчасце: можа i Волечка жыва i здарова i, малая, адразу кiнецца да яго. З маўклiвым тварам ён стаў, як аслупянелы, перад брамаю. Яна была не толькi не гнiлая, але i не тая самая. На чэсаных слупох i з габляваных брускоў. I новая. Ну можа год як пастаўлена. Трывога кальнула яго: тут пахадзiла чужая рука. А можа гэта чыя лiтасць да малое Волечкi, i на дабро ўсё гэта? Сiлуэт хаты мiльгануўся збоку, але толькi цяпер ён глянуў на яе. Тая самая, i сапраўды больш патрухлела. Але як ён дагэтуль не заўважыў: сцiрта дошчак, чэсанае бярвенне - усё складзена паўз сцены. Тут нехта чужы гаспадарыць! Унь ля ганка i каменьчыкi тыя, якiмi ён вылажыў - як даўно ўжо! - сцежку цераз двор, каб посуху хадзiць у дажджы. Але ўздоўж сцяны i тратуарчык з аполкаў. Ён стаяў i не смеў як бы рушыць далей. Ужо ён быў упэўнен, што Волечкi няма жывое. Дзiця не перажыла ўсяго, што адбывалася тут гэтымi гадамi. Ён стаяў i чакаў цуду. А можа яшчэ Волечка малая i выйдзе i кiнецца да яго. I цуд адбыўся. Цiха адчынiлiся сенечныя дзверы, i Волечка выйшла i стала на ганку, пiльна ўглядаючыся на чалавека, адзетага на здзiўленне ўсяму свету. Гэта Волечка! Тая самая. Як дзве кроплi вады падобная да нябожчыцы мацi. Тыя самыя рысы на твары, з якiм калiсьцi яна сядзела ў яго на руках. Але чаму яна не бяжыць подскакам яму насустрач, а стаiць, як анямелая, i не адрывае ад яго вачэй?! Яна высокая ростам, з пышнымi бландзiнiстымi валасамi, густа прычэсанымi пад хусцiнку. I сукенка на ёй стракатая, лёгенькая, i яна мерзне ў ёй, так стоячы. I пазнае i не пазнае яго. Твар яе так пiльна напружаны, i лоб моршчыцца. Карцiны пражытага маленства ўстаюць перад ёю.