- Трэба хутка.
- Дай яму чаго паесцi, - сказаў салдат да Волькi.
Хлопец i Волька выйшлi ў сенцы i сталi раiцца. Яна сказала:
- Я звару чыгунок бульбы, ёсць накопаная, i салдата накормiм, а немцу малака дам. - Выходзiла так, што i хлопец тут як бы гаспадар i з iм трэба раiцца.
- Добра, - адказаў ён, - пакуль ты ўправiшся, дык я воз абладжу.
- Мне яшчэ трэба карову падаiць.
З якой ахвотай ён узяўся за работу! Як гэта ўсё добра! Ён прымацован да нейкай справы, i надалей адышла неабходнасць выбiрацца ў невядомую дарогу шукаць немаведама чаго ў беспрытульным свеце. Ён абгледзеў воз: стары ён быў, раз'езджаны, паламаны. Пакуль у дарогу - трэба яшчэ пазмацоўваць яго. Ён за гэта i ўзяўся. Пасля пайшоў да коней. Конi паелi сена i абнюхвалiся. З выглядам знаўцы гэтай справы ён падняў Вольчынаму каню верхнюю губу i агледзеў зубы. Вымасцiў сенам воз, напаiў конi i запрог у воз свайго каня. Снедаючы разам з салдатам i Волькаю, ён сказаў да яе:
- Твой конь вельмi стары, я яму ў зубы глядзеў. Дзiва што ён такi худы, у яго жаваць няма чым.
- I твой худы, - адказала яна.
- Але ён малады, яму ўсяго пяць год. Ён здарожаны. Калi яму даць харч i спакой, то я б яго на ляльку вырабiў бы.
Волька паказала яму, куды ехаць, i ён выехаў з салдатам у дарогу. Салдату рупела хутчэй адчапiцца ад усёй гэтай валаводзiны, i ён падварушваў свайго фурманшчыка, а той выконваў свае абавязкi з заўзятасцю чалавека, якi з гэтага хлеб есць. Так што яны шпарка даскочылi да мястэчка, але доктара i там не засталi: ён паехаў у нейкае сяло да хворых, але затое там яны здабылi фельчара, казённага, з амбулаторыi, i салдату ўдалося вельмi хутка выехать назад з фельчарам. Гэты фельчар быў чалавек мясцовы. Служачы пры доктару, ён за доўгiя гады набыў вялiкую практыку i ведаў практыку жыцця i на хваробах знаўся. Усю дарогу ён распытваў - а адкуль, а як, а што, салдату было весялей, таму i ехалi павальней. I вось праз усю дарогу назад, не спяшаючыся ехаць, малады фурманшчык разглядаў наваколле паабапал дарогi. Дзень гэты быў сонечны. На бярозах трапяталася жоўтае лiсце. У чыстым полi адзiнокi лiсток на дарозе iмкнуўся з ветрам удалячынь. Лясы паўз дарогу нерухома вартавалi спакой восенi. На пустым iржышчы i на пакошах хадзiла жывёла. Ясны сум восенi, здавалася, плыве з ветрам, i ўсё вiсiць, як доўгачаканая ласкавасць. Шыпшына кустамi стаяла без лiсця i з чырвонымi пладамi. Патузваючы лейцы, малады фурманшчык перажываў дзiцячае жаданне спынiць каня, адысцiся да шыпшыннiку i нарваць, немаведама дзеля чаго, поўную шапку ягад. Душа яго ўцiхамiрвалася дарогай, павольнай яздой, восенню i цiшынёй. Яму здавалася, што ўжо з гэтых мясцiн яму нiкуды не трэба ад'язджаць, нiкуды i нiколi, што не трэба ўжо шукаць у свеце прыстанку i што тут усё вельмi падобна на той родны кут, з якога ён з блiзкiмi сваiмi i роднымi выехаў. З такiм станам свае душы ён уехаў у Сумлiчы i пад'ехаў да добра ўжо яму вядомай Волеччынай хаты. Салдат шпарка саскочыў з воза i пабег у хату, а следам i фельчар. Калi ж малады фурманшчык увайшоў у хату, ён убачыў, што немец ляжыць усё на тым жа месцы, а Волечка поiць яго з лыжкi малаком. Салдат сядзiць у одуме, а фельчар пiльна прыглядаецца да немца. Калi ж Волечка з пустой мiскай ад малака адышлася к печы, фельчар пачаў абслухваць i абмацваць хворага немца. Паваждаўшыся так з iм некалькi хвiлiн, ён зiрнуў немцу ў пачырванелыя вочы i жвава сказаў:
- Э, пане-браце, немец! Дык жа мяне дарма з табой напалохалi. Ты ж зараз сто вёрст без аддыхi пешкам зробiш. Ну што ж, праўся ды разумней. Такi i не шкодзiла б, каб вы ўсе папруцянелi, а то гэтулькi неспакою праз вас. Аж да Баранавiч даперлi. Чаго? Павошта?
- Дык ён паправiцца? - нясмела i з надзеяй сказала Волечка.
- А хiба табе не ўсё роўна?
- Гэта ж мая хата. Лепш жа, калi ён сам адсюль выйдзе, чым мёртвы завалiць мне хату. Што я тады з iм рабiць буду.
- Чуеш? - сказаў фельчар да немца. - Праўся, а то хату гэтай малой завалiш.
- Напiшам акт, што ён хворы i што я не мог у тэрмiн яго сканваiраваць, - сказаў салдат.
- Давайце паперы.
З паперай была цяжкая справа. Яе не было ў гэтай хаце. Фельчар стаў церабiць свае кiшэнi i сваю фельчарскую пакоўню. Немец тым часам больш ачомаўся. Ён стаў рухавейшы, ажывiўся, пачаў паднiмаць галаву i пiльна прыглядацца да людзей i да ўсяго, што было ў хаце. Нейкi неспакой з'явiўся ў яго вачах. Было вiдно, што трывога агарнула яго i што яна ўсё пабольшваецца. I чым больш ён трывожыўся, тым здаравейшы рабiўся колер i выраз яго твару. I раптам, як вада з прабiтага лёду, рванулася i лягла на яго твар пячаць недавер'я да ўсяго навакольнага i да людзей, якiя былi каля яго. I пасля гэтага страх праступiў на рысах яго твару. I гэта ўсе заўважылi. Фельчар нейк крыва ўсмiхнуўся i сказаў немцу:
- Чаго ты баiшся? Дурань ты. Нямецкая галава. Машыну якую цi гармату новую ты ўмееш выдумаць, а бачыць, што чалавек мае душу i сэрца - на гэта ў цябе няма нiчога... На, выпi гэты парашок, можа ўбачыш, што мы цябе лечым, а не бязвечым. - Немец выпiў парашок, i новы неспакой з'явiўся ў яго вачах. Ён нешта пачаў гаварыць i паказваць рукамi.
- Гэта ж ён думае, што я яму даў атруты! - моцна сказаў фельчар. Цьфу! Каб ты навек запаветраў!.. Што ты лапочаш? Павальней кажы, можа я разбяру што, цераз дзесятае ў пятае.
Фельчар нарэшце абмацаў у сваёй кiшэнi вучнёўскi сшытак. Немец убачыў паперу i пацягнуўся да яе абедзвюма рукамi.
Практычны ў жыццi фельчар адразу здагадаўся i адарваў ад сшытка лiст. Як сасмаглы ваду, так хапiў немец паперу i аловак. Не ведаю, цi прыйшла немцу ў галаву думка, што калi ён так жвава ўзяўся за паперу, а не ляжыць з паблеклым позiркам на лаве, то ён перамог ужо сваю хваробу. Але такая думка павiнна была б быць у яго. Пры лаве стаяў стол, немец прыпёрся да яго бокам i пачаў выводзiць на паперы алоўкам слова за словам. Фельчар бачыў, што яму так нядобра пiсаць, сеў сам на лаву i падпёр немца сваёю спiною. Немец спiсаў абодва бакi паперы i ўжо распiсаўся, як раптам як бы што ўспомнiў, пакiнуў пiсаць, i на твар яго лягла пячаць просьбы. Ён штосьцi пачаў гаварыць фельчару, якi ў гэты час якраз даў яму зноў парашок. Фельчар пачаў прыслухоўвацца i нарэшце штосьцi двума цi трыма словамi, к здзiўленню ўсiх, па-нямецку запытаў у немца, Праўда, яго гаворка па-нямецку была нясмелая, ён лавiў словы, як глухi прыглядаецца на вусны таго, з кiм гаворыць. Але ён зразумеў немца: той прасiў назваць яму адрас таго кутка, дзе ён цяпер хварэе. Фельчар прадыктаваў яму адрас на мястэчка Сумлiчы так, каб сюды льга было трапiць адкуль сабе хочаш, хоць з усяго свету. Пасля гэтага фельчар напiсаў акт аб хваробе немца. Праверылi па паперы ў салдата i запыталi ў самога немца, i ўсiм стала вядома, што немец завецца Густаў Шрэдэр. Салдат тады сказаў распiсацца ў акце за сведак Вольцы i яе маладому госцю. Волечка напiсала: "Вольга Нявада", а той напiсаў: "Кастусь Лукашэвiч, выгнанец з-пад Вiлейкi". Вельмi можа быць, што апошнiя словы яго подпiсу iшлi з яго абязвечанай цяжкай зменай у яго жыццi псiхалогii. Ён страцiў з-пад сваiх ног той грунт, на якiм стаяў на сваёй Вiлейшчыне. Нездарма ён на свiтаннi таго дня так ныў душой перад тварам бадзяння па свеце. Салдат схаваў акт сабе ў кiшэню, падзякаваў фельчара i сказаў:
- Сёння ў дарогу позна, ды i немец яшчэ слабы. А цераз ноч ён у мяне пойдзе як падмецены, так што мы да Слуцка даклыбаем як з перуна. Эй ты, хворы немчык, кладзiся i спi гэтыя паўсутак, каб заўтра ты ў мяне быў, як шустры бычок.