- Гэта ты той самы, што нешта прынёс?
- Я, - устрапянуўся Нявада.
- Дык увайдзi. Цябе, здаецца, глядзелi i абмацвалi?
- Абмацвалi.
- Дык iдзi, iдзi туды. - Ён паказаў на дзверы, з якiх сам выйшаў, i сеў на цвёрдае крэсла ў паставе такой, у якой ён тут маецца сядзець доўга, можа нават цэлую ноч. Нявада ўвайшоў у наступны пакой i ўбачыў таго самага высокага цывiльнага. Ён стаяў пасярод пакоя, заклаўшы за спiну рукi, i нервовы цiк перасмыкваў яго губы.
- Стой, стой, - шпарка сказаў ён, як толькi Нявада зрабiў крок ад дзвярэй. - Ты быў на той вайне?
- Быў.
- Ты аграбiў раненага афiцэра?
- Не я, а немец. А як той немец трапiў у палон i ляжаў хворы ў маёй хаце, дык за добры догляд пакiнуў усё тое маiм дзецям. Усё захавалася як ёсць. Я прынёс пану Палiводскаму.
- Гэта я Палiводскi, - нецярплiва сказаў высокi.
Няваду быццам праняло электрычным токам. Перад iм стаяў стары чалавек, хударлявы, з тварам такiм, што, здавалася, да яго прысохла вечнае чаканне. Нявада зрабiў рух да акна, дзе святлей, i загарнуў сподам наверх крысо свае вопраткi. Палiводскi не спускаў з яго вачэй, i губы яго перасмыквалiся часцей, ужо дробна i бесперастанку. Было маўчанне i цiшыня. Угнуты Нявада пацягнуў за канец суровае нiткi, i пачуўся сухi трэск, i насупраць акна льга было ўбачыць, як з таго месца вопраткi, дзе рванулася нiтка, пайшоў пыл. Не адгiнаючыся, Нявада ўсадзiў пальцы пад адпораную падшэўку i абмацваў там. Тут пачуўся яго голас. Ён гаварыў:
- Мой ласкавец, я праз дваццаць, а можа, i праз усе трыццаць год хаваў, не пускаў куды, трымаў, а нёс i шукаў вас, i прапытваў у людзей больш як... не лiчыў дзён, але больш як месяц. Я ў балотных закутках i ў сабачых норах хаваўся i туляўся, абы каб не напаткаць каго i каб цэлае данесцi... Божа мой. Каб жа льга было верыць у чалавечае сэрца i каб пранялi яго пакуты дзiцяцi, яшчэ зусiм недарослая дзяўчынка... (Тут ён абмацаў i дастаў з-пад падшэўкi гадзiннiкi. Палiводскi ўцягнуў нiжнюю губу ў рот i сцiснуў яе так.) Яна там без ратунку i без... без... без жыцця можа ўжо! (Ён павысiў голас i дастаў з-пад падшэўкi звязаныя пярсцёнкi.) Вам жа гэта слова сказаць, i пакiне яна мучыцца...
- Пра каго ты гаворыш! - крыкнуў нецярплiва Палiводскi, не маючы сiл адарваць вочы ад Нявадавых пальцаў.
- Ласкавенькi мой, любенькi мой, дарагi мой, душою i целам прашу, дастаньце яе з лагера i аддайце мне, каб я мог хоць пачуць, як пахне яе галава - цi пылам, цi мылам, як калi бывала ў яе. Ратуйце яе i мяне цераз гэта... Каб праз вашы вушы да сэрца дайшло... Чалавек жа, нават i акамянелы, не бывае без сэрца. Я так прашу, што аж не ведаю, цi глядзеў я калi на каго з сваiм гонарам... Дзеля просьбы мае я нёс сюды цэлы месяц, прапытваў, туляўся...
Тут ён дастаў з-пад падшэўкi крыж i застыў маўклiва. Можа, ён успамiнаў, цi не асталося яшчэ чаго, i не бачыў, як Палiводскi раптам збялеў тварам i рукамi зрабiў рух туды да яго. Нявада выпрастаўся i паклаў усё на стол. Поўны вялiкага чакання, ён стаў перад Палiводскiм i не зводзiў вачэй з яго твару. Некалькi разоў твар Палiводскага зменьваў свой колер: то чырванеў, то зелянеў, то бялеў, то зноў чырванеў. Нарэшце ён як бы абмярцвеў, i вочы быццам ашклянелi. Ён падсеў да стала i глядзеў на крыж, на якiм мiльгацелi нават у сваёй нерухомасцi каменнi.
- Нявiннае дзiця... Можа там яна дрыжыць ад крыку тоўстага салдата...
Нявада прыдумляў словы, ён не ведаў, што Палiводскi пражыў жыццё адзiн, без сям'i i без дзяцей, i тое, што яму, Няваду, магло быць мэтай, Палiводскаму было нiчым. Нарэшце i Нявада змоўк, i маўчанне гэтае, здаецца, навалiлася нязносным цяжарам на ўвесь свет. Палiводскi раптам падпёр твар рукамi i прамыляў губамi так, што Нявада ледзь пачуў:
- Позна ўжо... няма... i не трэба! - апошняе слова ён выгукнуў мацней i зноў замыляў губамi. - Жыццё пражыта чорт ведае як... I нiчога не ўдалося...
Губы яго зноў пачалi перасмыквацца, i ён стаў у ранейшай паставе, з рукамi за спiной. Нявада з жахам уздрыгануўся, спазма здушыла яму горла, i ён прахрыпеў:
- Позна? Яе расстралялi? - I ён закалацiўся, як прыгавораны к смерцi.
Палiводскi закрычаў:
- Прынёс позна! Трэба было дваццаць год таму назад! - Палiцэйскi з'явiўся ў дзвярах, падазрона зiрнуў на Няваду i цiха сказаў да Палiводскага:
- Яшчэ просiцца... там увесь час сядзiць. Гаворыць, што яго ўспомняць, каб сказаць, што ён сын Стафана Акаловiча.
Палiводскi разоў дзесяць засаб перасмыкнуў губамi i ўсiм тварам i сказаў:
- Няхай увойдзе.
Твар яго як быццам праяснiўся. Здавалася, што з думак яго сышло ўжо ўсё, апроч таго, што папрасiўся сюды. Ён падышоў да дзвярэй, каб сустрэць сына Стафана Акаловiча. Нявада трымаўся, каб не застагнаць, так цiснула яму ў грудзi i горла. Ён аж хiстануўся ўбок ад жаху, убачыўшы, што ў дзвярах з'явiўся той самы малады i абарваны, якога ён тады, даўно ўжо, траха не забiў жалезам па галаве. Цяпер ён быў яшчэ больш абарваны i больш быў падобны да абцягненага скурай шкiлета, як да чалавека. Палiводскi працягнуў яму руку, а той дзiка азiраўся каля сябе.
- Я сын таго Акаловiча, якi меў знаёмства з вамi многа год i да якога, пад Клецак, вы заязджалi...
- Ваш бацька быў самым блiзкiм мне чалавекам з усiх...
- Майго бацьку немцы павесiлi, - сказаў з узнятасцю Акаловiч. - Я не маю дзе галаву прытулiць, за мною, як за воўкам, палююць, дзе б хто нi сустрэў мяне... Увесь свет цесны мне. Дзе ж тая вялiкая Польшча? I малое яе няма! Хто мяне адарваў ад таго месца, дзе мне прасторна было?..
Ён задыхваўся. Нявада прылiп плячыма да сцяны. Палiводскi сеў к сталу i ўнурыў твар. Акаловiч пачаў калацiцца, як пасаджаны на пакуту. Палiводскi крыкнуў Няваду (вiдаць было, што раптам успомнiў):
- Выйдзi! - I ўставiўся сухiмi вачыма ў Нявадаў твар.
Нявада, iрвануўшыся з месца, бачыў, як Акаловiч затрапятаў рукой пад запазухай i двума крокамi апынуўся перад самым Палiводскiм. Нявада застыў на месцы. Акаловiч iрвануў з нетраў дзiравае адзежы штосьцi малое, цёмнае, чаго Нявада не мог разгледзець. Палiводскi сядзеў унураны. Акаловiч кiнуў у яго бок сваю руку. Нявада не паспеў нiчога нi падумаць, нi разгледзець. Траскучы гук i дым, i Палiводскi тузануўся ўнiз i грунуўся аб падлогу, галавою пад стол. Акаловiч пераскочыў цераз яго i рынуўся ў акно, але адразу ўзаскочыць на падаконнiк не мог, а паспеў яшчэ прыткнуць да сцяны крэсла i тады ўжо кiнуцца на двор. Нявада не паспеў апамятавацца. Палiцай, утрапёны i перапалоханы, сыпануў у пакой кулямi, але ў самы пакой не ўбег i закрычаў. Нявада падбег да акна i толькi цяпер заўважыў, што рука ў Палiводскага адкiнута з-пад стала па падлозе на праход памiж сталом i акном. Палiводскi быў мёртвы - толькi цяпер уцямiў Нявада. Ён шпарка апынуўся на акне i, трымаючыся за падаконнiк, гупнуў нагамi на зямлю. Як у спёку смага, яго мучыла прага хутчэй аддалiцца ад гэтага месца, да якога ён iшоў цэлы месяц i якое стала яму цяпер страшным i агiдным. Ён пабег куды вочы глядзелi i заўважыў, што пад нагамi ў яго мокрая трава. Задыхваючыся, ён бег у цемень ранняй ночы, чуючы, як бяда завязвае яму свет i смутак, большы яшчэ, як калi раней, цiсне яго ў зямлю. Ён не меў пачуцця таго, цi многа ён прабег. Сэрца распiрала яму грудзi. Ён пайшоў павальней, i кожная нага здалася яму стопудовай. Колькi жыў ён на свеце, ён яшчэ не быў у такiм жаху. Гэта была яго апошняя думка. Ззаду пачалi зноў страляць. Штосьцi падобнае на кулямётную чаргу пачало абзывацца за iм раз-поразу. Ён упаў на зямлю, перачакаў, устаў i зноў пайшоў. На пятым кроку зноў трэснула i стукнула ззаду. Яго тузанула ў спiне. Ён упаў у той жа момант адразу. Ён быў мёртвы ўжо ў момант, калi дакрануўся грудзьмi i тварам зямлi.