— Вітаю на польскай зямлі, як пані ехалася, я чакаю, чакаю, цягнік спазніўся на дзве гадзіны, але ў нас гэта. не навіна, мы прывыклі, прывыкайце і вы,— засыпае мяне пані Ірэна і вітаннямі, і пытаннямі. Яна вельмі добра гаворыць па-руску, невялікі акцэнт толькі міла фарбуе мову.
— Вам пашанцавала, стаіць добрая пагода, перад гэтым ліло і ліло, на Маршалкоўскай вуліцы шампіньёны павырасталі, кошыкамі збіралі.
Пры размове з пані Ірэнаю дыялогу быць не можа, толькі яе маналог. Пад гэты маналог мы знаходзім таксі, едзем па шырокіх, светлых вуліцах Варшавы.
Вядома, што пані Ірэна бачыла і памятае Варшаву апошняга года вайны, Варшаву — груду цэглы, камянёў, дашчэнту спалены фашыстамі горад. Ён быў знішчаны датла, да такой ступені, што палякі пачыналі сур’ёзна меркаваць — ці не перамясціць сталіцу? Можа, у Лодзь? А можа, у Кракаў? А можа, пабудаваць на новым месцы?
Колькі спатрэбіцца гадоў, каб вывезці адну толькі цэглу, друз, што засталіся ад старой Варшавы? Гадоў дваццаць?
Так думалі некалі і мы — мінчане, гледзячы на знішчаны Мінск. I мы думалі — гадоў дваццаць спатрэбіцца толькі на тое, каб вывезці друз. Але цераз дваццаць гадоў стаяла новая Варшава. Стаяў новы Мінск. Колькі працы чалавечай, і вернасці, і любві...
Не ведаю, ці ўспамінала вайну цяпер пані Ірэна. Наўрад. У яе былі іншыя турботы, яна ўжо расказвала мне, што сёння яшчэ прыязджаюць — адзін таварыш з Сафіі, другі з Прагі, а нехта нават з Парыжа, і яна мусіць кожнага сустрэць, кожнага ўладкаваць у гасцініцы, з кожным абгаварыць яго творчыя планы.
Можа, і ў мяне ўспамін пра разбураны Мінск, пра разбураную Варшаву, якую я бачыла толькі на фотакартках ды ў кіно, мільгануў на якое імгненне, яго вымеў клопат пра тое, што чакае мяне ў сённяшняй Польшчы, і ўсё-такі, усё-такі — вайна... Яна жыве, жыве калі не ў мазгах, то ў іх падкорцы, жыве і не можа сканаць, не можа пакінуць таго, хто горбіўся пад яе ношкаю. I калі не быў паранены куляю альбо асколкам гранаты, то быў скалечаны асколкам перажытага. I гэтыя асколкі не могуць павымаць ніякія хірургі, яны сядзяць у нас, крояць душу незалежна ад пагоды, не на дождж і не на туман, у самае яснае сонца могуць упіцца ў цела вобразам страты альбо ахвяры. I тады хоць крычы. Але мусіш трываць. Ніхто не дапаможа. З тым асколкам дажывеш да магілы, ляжаш з ім у труну.
Гасцініца «Еўропа». Трэці паверх. Асобны нумар. Ложак, стол, на стале лямпа, тэлефон, нейкая тоўстая кніга. Шафка — ніша пры дзвярах, у якой целяпаюцца тры пустыя вешалкі. Бліскучая чысціня ў санітарных службах, на ўмывальніку, загорнуты ў фірменную паперку, кавалачак пахучага мыла.
Прыняць бы душ ды пад коўдру, выспацца пасля бяссоннай ночы. Але хіба ты прыехала сюды спаць? Выспішся дома, а тут — Варшава! А паслязаўтра — Кракаў, Закапанэ...
Некалі. так было ў Парыжы. Мы прыехалі стомленыя, і да смерці хацелася спаць. Да таго ж сыпаў і сыпаў дождж. Але хіба маглі мы спаць ці проста заставацца ў гасцініцы? Мы ж — у Парыжы! Там, дзе жылі і пакутавалі героі Віктора Гюго, дзе жылі адважныя мушкецёры, героі кніг, якімі мы зачытваліся ў юнацтве. Вось славуты Нотр-Дам, хоць рукою дакраніся. I я дакраналася. Каб паверыць — усё гэта не прыснілася, урачыстая мелодыя аргана гучыць сапраўды ў Нотр-Даме.
А цяпер — Варшава. Дык хіба можна сядзець у гасцініцы?
I вось русалка з мечам у руцэ, узнятым над галавою. I са шчытом. Варшаўская сірэна, герб горада. Русалка выплыла з ракі, каб бараніць сталіцу ад ворагаў. Рашучасць і жаночая пяшчотнасць на яе твары.
У разбітым, спаленым горадзе яна засталася стаяць — пачарнелая ад дыму, параненая асколкамі снарадаў, але нязломная, як сапраўдная варшавянка.
А далей былі:
Кракаўскае прадмесце з крамамі і крамкамі ў адноўленых дамах. У вітрынах салонаў — творы мастацтва...
Стары горад з фасадамі ў стылях барока, готыкі, з каванымі брамамі, ажурнымі рашоткамі балконаў...
Плошча Рынак з роепісамі даўніх вякоў, з барэльефамі, парталамі, эркерамі, ацікамі, са скульптурамі ў нішах, адноўленымі, вернутымі да жыцця пасля смерці.
На плошчы, уздоўж сцен — мальберты. Каля іх, з пэндзлямі ў руках, мастакі. Прыхіленыя да сцен — малюнкі, карціны. Вернісаж пад адкрытым небам. Мастакі тут любяць працаваць. Кажуць, на плошчы, нябачныя чэрстваму воку, ходзяць, лётаюць, гуляюць у хованкі музы.
А пасярод плошчы — столікі пад стракатымі парасонамі — пасядзі, адпачні, выпі ліманаду, з’еш марожанага. Паглядзі на хараство. Ты ж, малады, не ведаеш, не бачыў, што было тут у сорак чацвёртым, падчас Варшаўскага паўстання. Еш марожанае...