Над горадам лунаюць паэзія, любоў, спрадвечны нацыянальны гонар. У кожным павароце вуліцы, у кожнай чарапічцы на даху, у кожнай ліпе, якая вырасла на месцы спаленай.
Павітаўшы вуліцы Варшавы, зайшоўшы нават у Кафедральны касцёл святога Яна і падзівіўшыся цудам яго архітэктуры, яго ўбранствам, вярнулася ў гасцініцу. Яшчэ крыху паглядзела тэлевізар. I не вытрывала, звілася. Заснула без сноў.
А прачнулася — нібыта нехта штурхнуў. I пачаў сарамаціць. «Што ж ты робіш... Дарма марнуеш час... Праспіш усё царства нябеснае...»
«А што мне цяпер рабіць? — спрачалася я з тым, хто разбудзіў мяне.— Мне ў Кракаў трэба, у Закапанэ, а калі яшчэ пані Ірэна арганізуе той Кракаў, тое Закапанэ! Што я тут, у Варшаве, магу знайсці?»
Той, хто разбудзіў, маўчаў, але па маўчанні я чула, што не згаджаўся са мною.
Я ехала ў Польшчу, каб пабываць у Кракаве, у Закапанэ, там, дзе жыла ў пачатку стагоддзя наша славутая паэтэса Цётка. Па яе слядах я хаджу ўжо больш чым трыццаць гадоў. Напісана кніга пра яе жыццё і творчасць. Але чым больш працуеш, тым болей белых плям знаходзіш то тут, то там. Цяпер я ехала шукаць яе слядоў у Ягелонскім універсітэце, на схілах і вяршынях Закапанскіх гор. Варшава была як прыстанак, як вузлавая станцыя на тым шляху.
I ўсё-такі... Чаму мне сёння прыснілася Фэля? Пляменніца Цёткі. Фэлі яна сапраўды была цётка, родная, крэўная, Фэля — дачка яе роднага брата Войцэха. Нарадзілася Фэля тады, калі Алаізы Пашкевіч не было ўжо на свеце. Але ў яе жылах цякла вельмі блізкая, родная Цётцы кроў. I яшчэ — іх парадніла зямля, той самы курганок каля дарогі, дзе абедзве знайшлі свой вечны спачын.
Паэтэса загінула ў час першай сусветнай вайны.
Пляменніца яе, Фэля, у час другой сусветнай.
Паэтэсу забіў тыф.
Фэлю — бандыты.
Спачатку імя Фэля было для мяне быццам той іерогліф, што абазнаў ахвяру, якіх у вайну было шмат. А потым я ўбачыла фотакартку. Дзяўчынка гадоў чатырнаццаці. Спакойны мілы тварык — мілы наіўнасцю і даверам, шчырасцю ў вялікіх вачах, можа, блакітных, а можа, шэрых, на фотакартцы не пазнаць, але відаць, што светлыя. Мяккая, далікатная акругласць падбародка. На распушчаных валасах празрысты белы вэлюм. Але гэта не вясельны вэлюм, хутчэй за ўсё дзяўчынку прыбралі для першай споведзі, першага прычасця, як гэта робяць у католікаў. На белым вэлюме — вяночак. Цяпер, калі я ведаю лёс дзяўчыны, мне гэты вяночак здаецца цярновым. На фотакартцы ён і сапраўды падобны на цярновы.
Цяпер імя Фэля было ўжо не іерогліф. За ім стаяла дзяўчынка ў белым вэлюме, з вяночкам на валасах, са шчырым поглядам і далікатным падбародкам. Стаяў чалавек са сваім лёсам, так дачасна і трагічна абарваным.
Я пачала шукаць. Вельмі мала дадало б мне гэта да асноўнай маёй тэмы, не раскрыла б новага пра Цётку. I ўсё ж... Лёс Фэлі хваляваў, не даваў спакою.
Гаспадар невялічкай хаткі, што стаяла ў вёсцы Стары Двор недалёка ад магілы Цёткі, некалі расказваў мне:
— Хата Пашкевічаў пуставала, вайна па свеце раскідала іх радзіну. Яшчэ тая вайна, што пры цары была. А такі-та быў фальварак, такая-та была радзіна...
А Фэлю ўжо гэтаю вайною забілі... Яна сюды, дадому, з Вільні прыехала, ад германца хавалася. З каляжанкаю сюды прыехала. Вось іх абедзвюх і забілі... На вялікдзень гэта было... У сорак трэцім...
— Але хто забіў, за што? — пыталася я.
— А, пані... Ці трэба бандытам — за што... Наставіў пісталет, і ўсё...
Пад настаўленым пісталетам я стаяла тройчы. Першы раз — у сорак першым, на Суражскім базары, у Мінску.
Голад вельмі скора наваліўся на захоплены немцамі горад. Людзі пачалі выкручвацца, як хто ўмеў. Суседка наша, Карабуціха, да вайны бязладная жанчына, у якой заўсёды серада з-пад пятніцы вылазіла, аказалася практычнаю кабетаю. Пачала гнаць самагонку і насіць на базар. Аднойчы папрасіла мяне: схадзі прадай бутэльку, я табе за гэта дам кавалак хлеба.
За кавалак хлеба можна было патаўчыся на базары, які цяпер нагадваў чэрава, жывот горада. Чэрава, жывот, бо з таго базару горад жыў, харчаваўся.
Я апынулася ў гушчы людзей, што таўкліся на базарнай плошчы, прапануючы тавар, купляючы, абменьваючы тавар на хлеб і крупы. У руцэ ў мяне была зеленаватая бутэлька, заткнутая коркам з анучкі, праз які цадзіўся смуродны пах самагонкі.
З натоўпу вылузаўся і падышоў да мяне мужчына гадоў пад трыццаць, высачэзны, а можа, з майго, яшчэ дзіцячага росту, ён высачэзным здаваўся, у жоўтым, далёка не новым, скураным паліто, у пляскатай шэрай кепачцы, з тварам хмурым і суровым. Узяў бутэльку з маіх рук, пабоўтаў, паглядзеў яе на святло.