За акном цягніка праплывалі польскія гарады, трубы польскіх заводаў, фабрык, плылі лясы і пералескі, сінімі стужкамі віліся рэкі. Я думала пра час, які бяжыць так імкліва і звязвае, нібыта петлямі, мінулае і сёння, сёння і заўтрашні дзень, пра час, які плыве, ні на міг не спыняючыся, так скора ператвараючы будучыню ў мінулае.
Па вагоне бегала дзяўчынка гадоў чатырох — сінія вочкі, светлыя кудзеркі, дзіцячая чысціня і пяшчотнасць твару. Яна то станавілася на пальчыкі, каб глянуць у акно, то зазірала ў вочы пасажырам, быдта хочучы паказаць сябе, то шчасліва бегала па калідоры.
Цягнік кіраваўся на поўдзень, да Кракава.
Кракаве мне пашанцавала. Я знайшла новыя, дасюль невядомыя дакументы Алаізы Пашкевіч — запоўненыя яе ўласнаю рукою анкеты Ягелонскага універсітэта на летняе паўгоддзе тысяча дзевяцьсот восьмага года і на зімовае паўгоддзе таго ж года. У гэтых анкетах былі цікавыя, невядомыя дасюль, падрабязнасці і звесткі. Шмат новага дазналася я і пра рэвалюцыйную арганізацыю акадэмічнай моладзі «Спуйню», да якой належала Алаіза Пашкевіч, пра польскую артыстку Ірэну Сольскую, чыю студыю наведвала Цётка.
Падыхала і наветрам Закапанэ, якое некалі лячыла лёгкія Цёткі.
I падчас усёй паездкі помнілася мне спатканне з Марыяй Шлягер, мая прапанова паслаць ёй вызаў, разам з ёю пабываць на Фэлінай магіле.
Дома, у Мінску, я пачала чакаць ад яе пісьма. Яго не было доўга. Нарэшце канверт з Польшчы.
«Не першы гэта ліст, які я пішу да пані, але першы, які высылаю,— пісала мне Марыя Шлягер.— Пасля вашага прыезду, пасля нашай сустрэчы мяне апанаваў псіхоз вайны. Так моцна адчула я прысутнасць той, мінулай, і жах перад магчымасцю новага пекла...
Маю адзін спосаб адведаць магілу Фэлі, і грэх ім не пакарыстацца, але зараз я не маю ні фізічных, ні псіхічных сіл...
Пасля візіту пані купіла «Анталогію беларускай паэзіі». Колькі ў ёй болю... Усё зразумела...»
Ліст быў сумны, як і наша сустрэча ў Варшаве. Ліст быў напоўнены памяццю мінулай вайны і страхам перад новай.
А я зноў думала пра Алаізу Пашкевіч, пра Фэлю.
I пра тыя нябачныя ніці, што звязвалі цётку і пляменніцу.
ТОСЯ
— Што ты сказаў? — не паверыла сваім вушам Тося, яна не данесла да стала кубак з чаем, уставілася ў сынаву патыліцу, які, здаецца, спакойна мазаў маслам свой кавалак хлеба.
— Мы з Інаю падалі заяву ў загс, мы з ёю пажэнімся,— паўтарыў Сяргей.
Тося не хацела верыць.
— А іначай жартаваць ты не ўмееш? — паставіла яна кубак перад сынам.
— А я сур’ёзна,— Сяргей азірнуўся на матку, і Тося зразумела, што сын не жартуе.
— Божачка,— сашчапіла яна рукі.— Які з цябе муж! Табе ж усяго дваццаць... А Іна... Калі ты і праўда зрабіў такое глупства, то зараз жа забяры заяву з загса назад!
Сяргей адсёрбнуў з кубка чаю.
— Забяры... Скажаш... На пасмешышча?.. Я думаў, што рабіў...
Тося яшчэ не магла паверыць, што гэта размова ідзе сур’ёзна, што сын і праўда збіраецца жаніцца, яе хлапчук, якога яна зусім нядаўна купала ў ванначцы, вадзіла за ручку ў школу.
— Ён думаў, вы чуеце, ён думаў! — клікала сабе некага ў сведкі, у саюзнікі Тося.— Табе яшчэ вучыцца трэба, а не жаніцца! Ён падумаў!..
— Вучыцца, не вучыцца... Цяпер простыя рабочыя больш зарабляюць... Важна, каб галава была на плячах,— адказаў Сяргей.
Ён піў чай, кусаючы хлеб з маслам, яго доўгія рукі, абцягненыя рукавамі светлай кашулі, упіраліся локцямі ў стол, валасы, яшчэ вільготныя пасля ўмывання, былі акуратна зачэсаны ўгору, твар свежы і ружовы, яшчэ мала чапаны брытваю.
— Вы толькі паслухайце, толькі паслухайце, які ён разумны! А што б ты рабіў, такі разумны, каб матка не прыстроіла цябе на кінастудыю? У магазін пайшоў бы, грузчыкам? Рабочым, якія шмат зарабляюць?
— А што, і гэта работа,— паціснуў плячыма Сяргей.
Тося задыхнулася, да грудзей падступіла столькі крыўды, столькі гневу, што яна не ведала — з чаго пачаць, што сказаць, каб абрынуць на сына гэтыя гнеў і крыўду. Сказаць яму, што яна, матка, не пра сябе думае, што хоча, каб яму, сыну, было лепей, што яна жыла толькі для яго і так хацелася ёй, каб сын скончыў інстытут, а ён цяпер во як — нават парады ў яе не папытаўся, падаў заяву ў загс, і ўсё, а найбольш, найбольш... Божачка, каб жа гэта Іна нешта значыла, была прыгожая, з добрай сям’і, а то... I што ён у ёй знайшоў, чым яна яго прысушыла, такі-та хлопец — і высокі, і прыгожы, і, здаецца, не дурны... I Тося кінула сыну тое, што магло найбольш дапячы: