— А мо і жывы недзе,— задумваецца часам гаспадыня.— Можа, недзе так, як цябе... Можа, і яго нехта чужы ратуе.
I падсоўвае Фімцы шклянку малака, быдта ў той час нехта можа і яе мужу шклянку малака наліць.
Начамі плакала гаспадыня, а ўдзень за работаю свету не бачыла. Трэба было сеяць хлеб, садзіць бульбу, рабіць грады.
Фімка дужэла з кожным днём, ужо разам з гаспадыняю ўпрагалася ў цяжкую работу, і хоць стамлялася, вельмі стамлялася, але нейкая жылка дрыжала і дрыжала ў ёй радасцю. Радасцю было сонца, белыя хмаркі на сінім небе, жоўтыя кветкі малачаю, што ўсцілалі падворак, песня шпака, якою аж заходзілася птушка, трапечучы крыльцамі на сваёй шпакоўні. I ў яе ў грудзях нешта як спявала, невядома адкуль прыплываў гэты спеў — ці то з палёў, з лясоў, ці ў ёй самой нараджаўся і падоўгу не пакідаў, быдта крынічнай вадой абмываючы грудзі.
А вялікая радасць прыйшла летам, калі густа шумеў ужо тугім лістам лес, калі высока ўзнялося жыта, калі цвіла ўжо бульба на агародзе. Пабеглі, пакаціліся назад немцы, адгыркваючыся, кусаючыся, як сабакі, але беглі, уцякалі, як тыя ж сабакі, падцяўшы хвасты. А цераз вёску — савецкія танкі, машыны. Высыпалі людзі на вуліцу, плачуць з радасці. I Фімка выбегла, носам шморгае, кулаком вочы выцірае.
Нашы... Вярнуліся...
I муж гаспадыні вярнуўся — чорны, закарэлы, з бруднаю павязкаю на галаве, але жывы, і гаспадыня расцвіла, памаладзела, не ведае, як прывячаць, чым частаваць свайго героя. Дзеці на бацьку павіслі, пішчаць з радасці. Усё... Адгаравалі, адбедавалі, жывы застаўся, хоць вайна яшчэ і грыміць, яшчэ моцныя ў яе зубы і яшчэ шмат трапіць людзей у яе жорны.
А Фімка ў гэтай радасці, у гэтым сямейным шчасці адчула сябе раптам лішняю, чужою, непатрэбнаю. Хоць і не сказала ёй злога слова гаспадыня, не касавурыўся гаспадар, сама разумела — лішняя тут, чужая.
Ды каб і не пачула сябе чужою — не на век жа заставацца ў добрай гаспадыні, свая сям’я ёсць, ад якой вайна адарвала, нашы вярнуліся, цяпер шлях дадому вольны.
А дарогі звінелі, грымелі. Цягнуліся да сваіх гнёздаў людзі, як і Фімка, выгнаныя стуль вайною. Ехалі на цягніках, на спадарожных машынах, на фурманках, ішлі пехатою, несучы хто вузельчык, хто торбачку, хто чамадан. I Фімчына сэрца пацягнулася — да сваіх, да мацеры, да братоў і сёстраў, дадому.
З вузельчыкам, у які гаспадыня паклала чатыры жытнія бліны, спечаную яечню, мяккі, звялы ўжо салёны агурок, выйшла Фімка на гравейку, што вяла ад вёскі на станцыю. Трэба было адолець вёрст пятнаццаць.
Фімку абганялі машыны з нашымі салдатамі, грымелі па дарозе танкі і браневікі, Фімку абганялі фурманкі, людзі, якія ішлі шпарчэй за яе. Пахла пылам, бензінам, чалавечым і конскім потам, пахла порахам і гарам, якія яшчэ, здаецца, віселі ў паветры. Абапал дарогі стаялі каміны спаленых хат — і хутароў, і цэлых вёсак — гэта немцы лютавалі, палілі вёскі, кажуць, што палілі нават з людзьмі, заганялі людзей у хлявы і палілі. Трапляліся абгарэлыя, скінутыя з дарогі то машына, то матацыкл. Валяліся пагнутыя нямецкія каскі з бяльмом фашысцкага знаку на баку, разарваныя скруткі калючага дроту. А над усім стаяла чыстае сіняе неба, ярка свяціла і аж пякло ліпеньскае сонца, а дарога вяла да мацеры, дадому, і Фімцы нецярпелася — скарэй, скарэй. Як там? Два гады не была дома, ці жывыя ўсе, ці здаровыя?
Ахінаў трохі і страх, калі ўспамінала цётку, карову. Аб’явіцца цётка ў горадзе, пачне крычаць, клясці. Але ці вінавата Фімка, што немцы забралі карову, ды што там карова, колькі людзей палягло, колькі вёсак вунь папалілі, не з каровамі, з людзьмі, ці ўцалела і цётчына хата?
Будынак вакзала быў разбіты, над праёмамі вокнаў чорныя пісягі — знакі пажару,— і людзей, людзей. З торбамі, клункамі, мітусяцца, бегаюць, крычаць — акурат цягнік падыходзіць. Кінуліся людзі гурбамі да дзвярэй таварных вагонаў, лезуць адзін аднаму на плечы, на галовы, перадаюць свае клункі, торбы. Хто дужэйшы — адпіхае слабейшага, а слабейшы таксама пнецца, спрытнейшы ўскаквае ўжо ў вагон, дзе і так поўна людзей, адчайна пнуцца тыя, што засталіся ззаду.
Фімка бегала ўздоўж саставу, шукала, дзе меней людзей, каб уплішчыцца, але ўсюды пры таварных вагонах кішмя кішэла. Яна паспрабавала ўціснуцца ў тугую, як гума, людскую гурбу, але ў той гурбе не было і вузенькай шчылінкі, гурба яе не прымала, адпіхала і адпіхала сваім тугім целам.
У саставе было некалькі і пасажырскіх вагонаў, але ў іх ехалі вайсковыя, цывільных туды не пускалі, пры дзвярах стаялі салдаты з вінтоўкамі. Фімка кінулася да аднаго, папрасіла ўмольна: