— Я сёння пайду ад цябе…
Яна міжволі ўскінулася, каб заплакаць, закрычаць, затрымаць — яна і сама не ведала, што зробіць — толькі адчула памкненне. I ў той жа час убачыла, як незадаволена перасмыкнуўся яго твар, як злосна ўспыхнулі вочы: яму не трэба было нішто, яму было ўжо усё роўна, яго злавала, што яму перашкаджаюць рабіць тое, што ўжо вырашана. Толькі і ўсяго. I яна асела на табурэтку, спасцігаючы ўсім сэрцам тую вялізную глыбіню холаду і адчужэння, у якім яны жылі ўсе гады. I ёй стала страшна. Яна глядзела на яго хударлявы, ужо загарэлы на вясновым сонцы твар з прыгожымі цвёрдымі мужчынскімі губамі, на пасму сівых густых валасоў, што прывычна спадала на лоб, чамусьці думала, што ён молада яшчэ выглядае, і слухала, як ён гаварыў, што пакідае ёй і для дачкі кватэру, што просіць, каб сабрала яго рэчы, ён зойдзе заўтра і забярэ… Яна толькі слаба махнула на яго рукой, і ён з палёгкаю і ўдзячнасцю падняўся і пайшоў.
А яна не памятае, колькі сядзела, і не адчувала, ці ў яе ёсць сэрца, баялася паварушыцца, не тое што ўстаць, і чакала, што ён вернецца, каб дапамагчы ёй. Але звечарэла, і ён не вяртаўся і не папярэдзіў нават дачку, каб прыехала да яе. Яму было ўсё роўна, ён ўжо не думаў, што ёй можа быць дрэнна, для яго яе не існавала. Гэта ўжо пасля яна зразумела, тады толькі адчувала.
Рэчы яму яна не збірала, праз некалькі дзён ён зайшоў сам, падабраў час, калі яна была на рабоце. Узяў толькі ўсё сваё, самае неабходнае і на трумо ў прыхожай пакінуў ключы.
3 таго часу ў яе і пачало балець сэрца. I дактары не маглі даць рады, а яна ведала, што ў сэрца яе ўвайшоў холад, і пакуль будзе там, сэрца будзе хварэць. Гэты боль і хваробу не згладзіла і ўнучка, якая нарадзілася ў дачкі, прыемны, мілы клопат. Дачку з зяцем яна прапісала да сябе. Усё нібы наладзілася, яна ўжо розумам пераконвала сябе, што нічога страшнага не адбылося, што калі не было любові ў сэрцы, то і добра, што разышліся. Але сэрца засталося хворым, прыступы ўсё паўтараліся, ёй аформілі пенсію, дактары працягвалі настойліва рэкамендаваць памяняць клімат…
— Я заехала да яго маці і да Аляксандра. Яны паехалі, прасабачылі яго троха, быццам і супакоіўся, — старая ўсё гаварыла, як маленькі жывенькі рэпрадуктарчык у аўтобусе.
Галі падумалася, як проста і лёгка ўсё разводзіла на свае месцы бабулька.
— Дык а ты ж прыехала хату прадаць ці на саўсім?
— Можа, і на саўсім.
— А сям’я як жа? Ты ж яшчэ не старая.
— Сям’я там пабудзе.
Бабулька недаверліва паглядзела на Галю.
— Мне дактары сказалі клімат памяняць…
— Вунь яно што! То спяшаць не трэба, агледзішся, а ў нас тут добра жыць. Як будзе здаровіцца, і сям’ю перавязеш. У Сібіры ж там не мёд, а ў нас тут добра, ой добра ў нас тут жыць! I чаго гэтыя маладыя толькі пруцца ў той горад?
Бабулька была гатова гаварыць пра што хочаш.
Аўтобус падыходзіў да прыпынку, Галя ўстала, развіталася са старой, пайшла да дзвярэй. I ўжо калі глядзела ўслед аўтобусу, заўважыла, што старая ўсё глядзіць на яе сваімі вострымі, выцвілымі вочкамі, быццам нешта разгадвае.
4
Ногі гулі ад болю, і Жыгар здаўся, прысеў на ўрослы ў зямлю камень з невялічкім, як ад дзіцячага ступачка, слядком на ім. Камень гэты з «божым слядком» ён памя-, таў з дзяцінства, калі тут на ўзгорку стаяў вятрак. Тады дзецьмі яны прыходзілі сюды гуляць. Ля млына было цікава, асабліва восенню, калі здараўся завоз. Млын разгуляўся быў ужо потым, пры калгасах, разламаў трыбы. Рамантаваць яго ніхто не браўся, а потым і згарэў ён. Гаварылі, ад маланкі ў навальніцу, а сёй-той пагаворваў, што спаліў яго сам млынар Аляксандр пасля таго, як вывезлі ў Сібір разам з сям’ёй яго сына, Мікалая, які не ўступаў у калгас. Разбіты старасцю і хваробай Аляксандр тады ўжо нікуды не выходзіў з двара.
Потым узгорак раскапалі, бралі з яго пясок сабе на патрэбу людзі, парасцягвалі каменне — валуны парвалі на кавалкі, толькі вось гэтага каменя, які цяпер амаль урос у зямлю, чапаць ніхто не адважыўся.
Цяпер і ямы зараслі зеллем і травой, на пустку панадзіліся вывозіць смецце і непатрэбнае ламачча. Звалка большала, і вакол яе Жыгар ужо другі год касіў летам траву на сена карове. Яшчэ выкошваў паўз высахлыя абмялелыя лужкі на полі і паўз дарогі, якіх пакуль што не з’аралі ўшчэнт.
Трава высахла, можна было забіраць, але каня не ўдалося ўзяць, і Жыгар толькі падгроб сена ў кучкі. Складзі ў копы — забярэ хто. Калі раздумацца, то і забіраць не было каму, бо так, як ён, сена не здабываў больш ніхто ў весцы, — абыходзілася тым, што давалі з калгаса. Ды і ён, каб трымаў адну карову, таксама абышоўся б, але і на наступны год меркаваў яшчэ патрымаць цялушку. Не першы год ужо ён даваў сабе слова не трымаць гэтулькі жыўнасці дома, але ўсё не выходзіла. I свіння-мацёра ў яго, мабыць, аднаго асталася ў наваколлі.