— У нас быццам бы…
— Вы не спяшайце, таварыш Кіршчэня. Вы падумайце. Мы павінны кожнага бачыць. I таго, хто прытаіўся.
— Я разумею, — Кіршчэня не мог здагадацца, што мае на ўвазе Беразоўскі.
— А як у вас працуе Пратасевіч Зінаіда? — раптам спытаўся ён.
— Добра працуе. Звеннявая, стаханаўка.
— Да, таварыш Кіршчэня. А тады, як вырашылі выслаць іх як кулакоў, вы прысутнічалі? Вы галасавалі?
— Аднагалосна вырашылі.
Кіршчэня памятаў тое паседжанне. Тады ўпаўнаважаным было сказана, што не менш чатырох сямей трэба раскулачыць. Кіршчэня не памятаў, хто назваў першы і мнагадзетную сям’ю Пратасевіча. Хіба за тое толькі, што ён быў майстар на ўсе рукі, і каваў, і сталярыў, і плотнічаў, і печы клаў. Зарабляў, гаспадарку таксама трымаў. Але ж і астатнія не багацейшыя былі за Пратасевіча.
— А калі падумаць, таварыш Кіршчэня, якое дзела выходзіць? Сям’ю Пратасевіча вярнулі з Сібіры. Значыць, несправядлівасць была зроблена. Значыць, некаму трэба было, каб у людзей узнікла крыўда на савецкую ўладу. Вось што гэта ўсё значыць!
Беразоўскі глядзеў на Кіршчэню, і на шчоках у яго былі ўсмешлівыя ямачкі. Яго, мабыць, задаволіла, што напалохаў Кіршчэню. Ён не дэманстраваў свае ўсясільнасці, але цешыўся ёй.
Гэта Кіршчэня потым ужо зразумеў, калі часта сустракаўся з Беразоўскім. 3 кожным ён пачынаў гаворку гэтак, каб чалавек спалохаўся. I калі атрымліваў задавальненне, Беразоўскі адыходзіў, рабіўся вясёлым і кампанейскім. I мабыць, дрэнна было таму, хто адважваўся не спалохацца. Таго Беразоўскі запамінаў і спуску не даваў.
— Гэта здаецца, што быццам нічога і не здарылася, а на самай справе адбылося ўрадзіцельства.
— Ну, сям’ю ж вярнулі, а самога Пратасевіча не. Там астаўся.
— Гэта другое пытанне, таварыш Кіршчэня. Вышэйшых кампетэнцый. Яны разбяруцца. А мы з вамі павінны на сваім месцы… Я на днях заеду да вас, паталкуем, — паабяцаў Беразоўскі, раптоўна ўстаў, падаў на развітанне руку і рашучым крокам выйшаў з кабінета.
Нейкі час Кіршчэня сядзеў і не ведаў, што гэта ўсё абазначае. Ачнуўся толькі, калі зайшоў у кабінет сакратар райкома. Ён уважліва паглядзеў на яго і запытаўся:
— Пра мяне распытваўся?
— Не, што вы!
Сакратар райкома ўважліва і недаверліва паглядзеў на Кіршчэню, паківаў галавой.
— Не пра вас, я праўду гавару. Толкам і не разабраўся, што ён ад мяне хацеў.
— Што хацеў, тое возьме, не сумнявайся. Дык гаворыш, не пра мяне рэч была?
— Не.
Сакратар яшчэ раз пільна паглядзеў на Кіршчэню, і тады яму здалося, што ўздыхнуў сакратар з палёгкай. Нязвыкла клапатліва правёў да дзвярэй, паціснуў на развітанне руку.
Гэтую цень павагі ад раённага кіраўніцтва Кіршчэня адчуваў і потым, увесь час. Сам той толькі факт, што Беразоўскі лічыў яго за свайго чалавека, падымаў Кіршчэню, надаваў яму сілу і значнасць, якое не мелі іншыя.
Сакратар райкома недарэмна турбаваўся, таму што недзе праз паўгода яго раптам не стала, куды і што — невядома, паведамілі толькі, што вораг народа.
Беразоўскі любіў наязджаць нечакана і чамусьці адвячоркам. I заўсёды калі Кіршчэня прысутнічаў дома. Вітаўся ўсмешліва і прыязна. Кіршчэнева разгубленасць ад нечаканага з’яўлення таксама прыносіла Беразоўскаму задавальненне, маўляў, мне кожны крок кожнага чалавека вядомы. У гасцях Беразоўскі размяшчаўся грунтоўна, не спяшаўся. Першае, ён пачынаў з гутаркі, з патрабаванняў ацаніць абстаноўку на канкрэтны дзень у вёсцы. Слухаў і дэманстраваў свой недавер да сказанага. Потым працягваў гаворку у час вячэры. За вячэраю, пасля чаркі Беразоўскі дабрэў, ружавеў і многае гатовы быў дараваць. Есці ён любіў, здавалася, куды тая страва ў яго ўмяшчаецца. Потым ужо Кіршчэня зразумеў, што страху няма, калі Беразоўскі альбо папракае, альбо падазравае. Страшней, калі прамільгне ў яго гаворцы чалавек быццам і мімаходзь.
Вось гэтак мімаходзь успомніў ён у гаворцы з Кіршчэнем Русакевіча, які гірыехаў тады настаўнічаць да іх у вёску:
— Гаворыш, таварыш Кіршчэня, нічога за ім падазро-
нага?
— Не. I слова лішняга не пачуеш, і актыўны…
— Гэта добра. Значыць, перавыхаваўся.
— А чаго яму перавыхоўвацца?
— Там у сталіцы контррэвалюцыя голаў падняла. Гаворыш, тут ён ніжэй травы, цішэй вады?
— Нідзе не чуцён і не відзен.
— Гэта, калі трэба, і пацвердзіш.
На тым гаворка і кончылася пра Русакевіча. А потым ноччу яго не стала. Як і звычайна «варанок» прыехаў. Надвячоркам. Сама за стол сям’я села. Зайшлі тры чалавекі ў скуранках. Загадалі, каб збіраўся. Больш нічога не тлумачылі. Збольшага вобшук зрабілі. I ў Кіршчэні ніхто ніякага пацверджання пра паводзіны настаўніка не пытаўся. I Беразоўскі не ўспомніў пра Русакевіча. Нібы і не адбылося нічога, і ён, Беразоўскі, пра гэта нічога не ведае, ніякага дачынення не мае.