— Закрый на ноч у сейф. I галавой мне адказваеш!
Ён ужо зусім ап’янеў, глядзеў асалавелымі вачыма, як паклаў зброю і планшэтку Кіршчэня ў шафу, замкнуў ключыкам, адабральна кіўнуў галавой.
А ноччу, калі ўпаўнаважаны спаў, Кіршчэня адчыніў шафу, дастаў планшэтку. Ужо з планшэткаю ў руках пракраўся ў сенцы, там вобмацкам знайшоў ліхтар, запаліў святло. Таму, што ўбачыў, нельга было нават паверыць. Спачатку ён не мог зразумець, што абазначаюць прозвішчы, акуратна напісаныя папарна, злучаныя паміж сабою стрэлачкаю. Спачатку прозвішча старшыні сельсавета, потым старшыні калгаса, дырэктара школы і далей, далей. Прозвішча ахвяр і тых, хто павінен быў на іх данесці. Ён, Кіршчэня, павінен быў данесці на старшыню калгаса, а потым Жыгар на яго, на Кіршчэню. Ён тады ўглядаўся ў спіс, стараўся запомніць прозвішчы, хто першы, хто на каго. I гэтаму страшнаму ланцугу прозвішчаў не было канца.
Як гадзюку, нёс Кіршчэня назад у шафу планшэтку са школьным сшыткам у касую лінейку. Але паіў і карміў ён Беразоўскага да таго часу, пакуль той раптоўна не знік, як праваліўся скрозь зямлю. Перастаў прыязджаць, не стала ў раёне.
Кіршчэня глядзеў на роўна пісаныя радкі ў сваёй канцылярскай кнізе. Не, не адважвалася рука пакідаць на старонках паперы тое, што ведаў пра арышт Русакевіча, пра Зіну Пратасевічаву, не адважвалася рука запісаць і пра тое, як ноччу глядзеў ён планшэт Беразоўскага, якія там бачыў прозвішчы. Дарэмна асмялеў Мяцельскі, не паказвалі яму яшчэ абсмажаную варону. Беразоўскія памяняліся, а тыя вучнёўскія сшыткі не прапалі. Падай сігнал, і ўсё стане на свае месцы. Вернуцца назад альбо знойдуцца другія беразоўскія. Улада не любіць, калі з ёй пачынаюць занадта братацца.
Яшчэ Кіршчэня думаў, што дарэмна Беразоўскі пахваляўся, быццам ведае ўсё пра яго. Не ведаў ён, як удалося Кіршчэню вярнуцца цэлым з Заходняй Беларусі, не быць застрэленым бандаю. Выпрасіў там ён дазвол даведацца, што і як з сям’ёй. А як прыехаў дадому, больш туды не вярнуўся, адсюль знаёмае начальства дало туды паведамленне, што ён пакінуты тут на партыйнай рабоце. Ды і нікому не любіў пахваляцца пра гэта Кіршчэня, толькі тая ябеда ведае пра тое, як ён ратаваў сваю шкуру і як адкупляўся спіртам і салам. Спірт браў на суседнім спіртзаводзіку. I амаль кожны раз, як ехаў у раён, вёз. I яго гадоў колькі даілі, не выпускалі з вёскі, трымалі брыгадзірам. Быццам бы каб не трапіўся непатрэбнаму чалавеку на вока.
Але гэта ведаў толькі ён, Кіршчэня, больш ніхто не ведаў, нават папера, перад якой ён рашыў спавядацца перад смерцю. Споведзі не атрымлівалася. Ды нічога, ён прымусіць яшчэ лічыцца з сабой. Ён возьмецца і праверыць, як паказваюць у калгасе ўраджайнасць. Яны яшчэ не ведаюць старога Кіршчэню. 3 ім лепш не звязвацца, пірагі ён умее аднесці.
Гэтак думаў Антон Аляксандравіч у начной цішыні, пачынаючы засынаць над летапісам свайго жыцця, актыўнага з самай маладосці і да глыбокай старасці.
— Ну, сава старая, чаго свет бесталку паліш ноччу? Вото скінешся на падлогу! Ідзі ўжо спаць укладайся, Леў Талстой!
Старая, мабыць, ужо выспалася і таму не змоўчала, назіраючы, як Кіршчэня змагаецца са сном.
Кіршчэня аж сцепануўся, хуценька загарнуў сваю канцылярскую кнігу, мацюкнуўся на старую і пайшоў класціся спаць. Ён быў гатовы раскруціць рэйд праверкі якасці правядзення ўборачнай работы ў калгасе.
17
Кулеш прачнуўся досвіта, як і звычайна. Толькі засвятлелася шэранню шчыліна ў хлеўчуку, дзе ён спаў летам на сене. Уставаць не хацелася, няўтульная гэтая шэрая часіна. Яшчэ не прачнуліся ні дрэвы, ні трава, не адчулі ранішняга абуджэння. Усё жывое чакала першага сонечнага праменьчыка, самога сонца з-за небакраю. У гэтую пару прырода глядзіць на ранняга чалавека хмура і незадаволена, яна, як і раструханая пасля сну жанчына, не любіць каб яе бачылі гэтакую.
Кулеш ляжаў і чакаў, пакуль абзавуцца ў садзе птушкі, пакуль пачне пасвістваць, як у трубачку, вялікая жоўтая і заўсёды нябачная птушка івалга.
Знаёмым, глухім болем балела галава. Як і тады, калі яго паклалі ў шпіталь, пасля чаго далі інваліднасць і дачасна адпусцілі на пенсію. I ныла параненае сцягно. Боль у ім жыў пастаянна, толькі не прачынаўся, не замінаў. I калі пачынала балець ад тае даўняе кантузіі галава, ажываў, выплываў і боль у сцягне. Гэта падарунак на ўсё жыццё ад нямецкіх мінамётчыкаў, якія білі густым загародным агнём па невялічкай вышыні, парослай на вяршыні кустамі барбарысу, шыпшыны. Ніжэй на схілах бялеўся рэдзенькі, патаптаны, пераараны выбухамі ячмень, які мясцінамі гарэў слабенькім нізенькім полымем.